Τα γεγονότα που έφεραν την Ανοιξη της Πράγας

"Μπορεί όμως η... ολιγοήμερη θεραπεία Κοσίγκιν να είχε αίσιο τέλος αλλά η Ιστορία δεν είχε γράψει ακόμη τον επίλογό της σε εκείνη την κρίση που συνέχιζε να δρα υπόγεια οδηγώντας τα σοβιετικά τανκς σε μία ακόμη αποστολή στο κέντρο της Πράγας το καυτό εκείνο βράδυ της 20ής Αυγούστου του ιδίου έτους."

Τα γεγονότα που έφεραν την Ανοιξη της Πράγας
ΜΑΪΟΣ 1968: H ΚΡΙΣΗ ΣΤΗΝ ΤΣΕΧΟΣΛΟΒΑΚΙΑ
ΒΗΜΑ ΦΩΤΕΙΝΗ ΤΟΜΑΗ | Κυριακή 14 Μαΐου 2006
Το 1968 ήταν μια εκρηκτική χρονιά. Τη φορά αυτή δεν ήταν ούτε οι πολιτικοί ούτε οι στρατιωτικοί που θα πρωταγωνιστούσαν στις μεγάλες κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές στον χώρο της Ευρώπης, αλλά οι φοιτητές και οι νέοι. Μέσα στην ίδια χρονιά οι φοιτητικές διαδηλώσεις από την Αμερική ως την Ιαπωνία και τη Δυτική Ευρώπη, με ογκωδέστερες και θερμότερες εκείνες στο Παρίσι τον Μάιο του 1968, είχαν τον ίδιο κοινό παρονομαστή: τη δυσαρέσκεια της νεολαίας για τη γραφειοκρατία και το συγκεντρωτικό μοντέλο του κράτους, την καταγγελία του συστήματος με το οποίο είχε διανεμηθεί ο πλούτος στα ολιγοπώλια και, βεβαίως, την αμφισβήτηση των αξιών που είχαν υιοθετήσει οι γονείς τους στο όνομα της ευημερίας και ευμάρειας που η δική τους γενιά είχε στερηθεί με τον πόλεμο.

Την ίδια χρονιά που η δυσαρέσκεια κλιμακωνόταν σε ολόκληρο τον κόσμο ξεσπά και η κρίση στην Τσεχοσλοβακία που δεν ήταν η μοναδική στις χώρες του κομμουνιστικού μπλοκ. Ενώ όμως στη Γιουγκοσλαβία, λόγου χάρη, ο Τίτο αντιμετώπιζε τις διαδηλώσεις με μετριοπάθεια, στην Τσεχοσλοβακία τα γεγονότα οδήγησαν σε φαινόμενα ανηλεούς καταστολής και βίας από τις κρατικές αρχές.

Δύο ήταν τα γεγονότα που αποτέλεσαν τον σπινθήρα αυτής της αλλαγής που περιγράφει βήμα προς βήμα σε απόρρητη 18σέλιδη έκθεσή του από την Πράγα ο τότε πρέσβης B. Καλεύρας (A.Π. 811/AB 31.3.1968). Τα γεγονότα αυτά ήταν το Συνέδριο των Συγγραφέων (Ιούλιος 1967), όπου πρωταγωνιστικό ρόλο είχε ο σημερινός πρόεδρος Βάτσλαβ Χάβελ, και η πρώτη στα χρονικά, και μάλιστα ογκωδέστατη, διαδήλωση των φοιτητών της Πράγας (Νοέμβριος 1967).

Υπό την πίεση των γεγονότων αυτών και της ογκούμενης λαϊκής δυσαρέσκειας, «αποβλεπούσης εις την εξυγίανσιν της οικονομικής καταστάσεως και βελτίωσιν των όρων διαβιώσεως, πάντων τούτων δυναμένων, κατά την κρίσιν των πρωτοπόρων, να επιτευχθεί διά της αμέσου αποπομπής των υπαιτίων, και δη εκείνων οίτινες από μακρού ήσαν κάτοχοι των υψίστων αξιωμάτων» (βλ. B. Καλεύρας στο ίδιο), τον Ιανουάριο του 1968 ο συντηρητικός Αντονίν Νοτόβνι, επί πολλά χρόνια ηγέτης του τσεχοσλοβακικού Κομμουνιστικού Κόμματος, αντικαθίσταται από έναν μετριοπαθή, τον Αλεξάντρ Ντούμπτσεκ, ηγέτη των σλοβάκων κομμουνιστών. Ο Ντούμπτσεκ προσδοκούσε να φέρει το Κόμμα κοντύτερα στις λαϊκές ευαισθησίες, ακολουθώντας όμως μια μέση γραμμή ανάμεσα στους ριζοσπάστες φοιτητές και στους διανοούμενους που απαιτούσαν άρση της λογοκρισίας και ευρύτερες μεταρρυθμίσεις, τους εργάτες που ξεσηκώθηκαν και αυτοί την άνοιξη του ιδίου έτους απαιτώντας αλλαγές και τους συντηρητικούς κομμουνιστές που δεν έκρυβαν τον φόβο τους για μια επανάληψη γεγονότων τύπου Ουγγαρίας το 1956.

Την ίδια στιγμή που ο ρωσικός Τύπος (φύλλο «Ισβέστια», 28.3.1968) υπενθύμιζε την «παραδειγματική συνεργασία» ΕΣΣΔ - Τσεχοσλοβακίας στον τομέα των εμπορικών ανταλλαγών και της επιστημονικής και τεχνολογικής συνεργασίας των κρατών της ΚΟΜΕΚΟΝ, ο Μπρέζνιεφ προειδοποιούσε τον Ντούμπτσεκ να είναι προσεκτικός και απέκλειε τόσο την Τσεχοσλοβακία όσο και τη Ρουμανία, που απαιτούσε να γίνει σεβαστή η επιθυμία της πρώτης για ανεξαρτησία, από την έκτακτη συνεδρίαση του Συμφώνου της Βαρσοβίας τον Μάρτιο του 1968 στη Σόφια για να συζητηθεί η κατάσταση στην Τσεχοσλοβακία. Τη σύγκλιση Τσεχοσλοβακίας - Ρουμανίας καταδεικνύει έτερο έγγραφο (A.Π. 1022, 9.4.1968) του έλληνα πρέσβη στη Μόσχα A. Βλάχου, που κατέληγε ως εξής: «... ίνα εικονισθή το επικρατούν πνεύμα ευφορίας εις τας ενταύθα διπλωματικάς αντιπροσωπείας Ρουμανίας και Τσεχοσλοβακίας, αναφέρω υμίν ότι ως μοι είπεν ο Σύμβουλος κ. K. Τσαμαδός, όστις παρίστατο εις γεύμα Γάλλου συναδέλφου του, οι εις τούτο προσκεκλημένοι Τσέχος και Ρώσος Σύμβουλοι απ' αρχής μέχρι τέλους γεύματος αντήλλασσον, ιλαροί, συνεχείς και θορυβώδεις προπόσεις...». Τη σοβαρή τροπή που είχαν πάρει τα πράγματα με κρυπτοτηλεγράφημά του (A.Π. 1515) ο Βλάχος ανέφερε στο ΥΠΕΞ στις 6 Μαΐου 1968 ενημερώνοντας ότι «τσεχική αντιπροσωπεία υπό Ντούμπτσεκ αφίχθη εις Μόσχαν 2αν πρωίαν Σαββάτου γενομένη δεκτή υπό ιθυνούσης ρωσικής τριανδρίας ωσάν επίσκεψις ωφείλετο εις δραματικόν γεγονός και κατεπείγουσαν ανάγκην...». Με ίδια ημερομηνία ο έλληνας πρέσβης στην Πράγα Καλεύρας διεβίβαζε πληροφορίες παρατηρητών από την τσεχική πρωτεύουσα για «ανοχή σοβιετικής ηγεσίας έναντι μεταρρυθμίσεων». Την επομένη, 7 Μαΐου 1968, δίνει τα διαπιστευτήριά του στη Μόσχα ο νέος τσέχος πρέσβης και όλα δείχνουν πρόδηλη διάθεση «ότι η νέα τσεχική ηγεσία εργάζεται δραστηρίως ίνα μειώση ρωσικήν δυσπιστίαν και αποτρέψη ενδεχομένως ρωσικήν επέμβασιν» (εφημερίδα «Le Monde» σε ανταπόκρισή της από Βιέννη. Κρυπτοτηλεγράφημα A.Π. 1527 Βλάχου από Μόσχα).

Στις 8 Μαΐου ο έλληνας πρέσβης στο Βελιγράδι Σπ. Τετενές ενημερώνει το ΥΠΕΞ (Γ.Π. 34-13) για αιφνίδια πρόσκληση του Κρεμλίνου προς τον στρατάρχη Τίτο να επισκεφθεί τη Μόσχα για να συζητήσει με τη ρωσική ηγεσία το θέμα της κρίσης στην Τσεχοσλοβακία. Στις 9.5.1968 ο Βλάχος από τη Μόσχα ειδοποιεί (A.Π. 1541) για νέα συνάντηση των ηγετών Βουλγαρίας, Ουγγαρίας, A. Γερμανίας και Πολωνίας και εμφανίζει «την συνάντησιν ταύτην ως συντονιστική ενδεχομένων ενεργειών κατά Τσεχοσλοβακίας εάν αυτή υπερβή εσκαμμένα. Χαρακτηριστικόν ανησυχίας Τσέχων είναι πολλαπλαί εκδηλώσεις πίστεως αλληλεγγύης προς σοσιαλισμόν και Ρωσίαν» κατέληγε το τηλεγράφημα.

Την ίδια στιγμή που «αρμόδιοι State Department θεωρούν εκτάκτως δυσχερή ένοπλον επέμβασιν Σοβιετική εν Τσεχοσλοβακία» (πρέσβης Παλαμάς από Ουάσιγκτον, A.Π. 1849/B/31, 10.5.68), ο έλληνας πρέσβης Καλούτσης από τη Βαρσοβία ενημερώνει για μετακινήσεις πολωνικών και σοβιετικών στρατευμάτων που άλλοι εντάσσουν σε προγραμματισμένες ασκήσεις του Συμφώνου της Βαρσοβίας, άλλοι όμως αποδίδουν «εντός πλαισίου πολέμου νεύρων κατά Τσεχοσλοβακίας» (A.Π. 1165, 11.5.68).
H «θεραπεία» του Αλεξέι Κοσίγκιν

Στις 18 Μαΐου ο σοβιετικός ΥΠΕΞ Αλεξέι Κοσίγκιν επισκέπτεται την Πράγα, επικεφαλής στρατιωτικής αποστολής, υπό το πρόσχημα ολιγοημέρου θεραπείας (Καλεύρας από Πράγα, A.Π. 1237/AB/1). Το γεγονός δείχνει ξεκάθαρη την ανησυχία της Μόσχας για την ογκούμενη κρίση (Βλάχος από Μόσχα, A.Π. 1725). Την ανησυχία κύκλων της βρετανικής πρεσβείας στο Παρίσι μεταδίδει την ίδια ημέρα ο εκεί έλληνας επιτετραμμένος Βελισσαρόπουλος (A.Π. 931/E/34, 18.5.68). Τελικά η... ολιγοήμερη θεραπεία Κοσίγκιν παρατείνεται για μία εβδομάδα. Ο μετριοπαθής, κατά τον έλληνα πρέσβη στην Πράγα, Κοσίγκιν φέρεται «επιδείξας κατανόησιν και εμπιστοσύνην εις τσεχικήν ηγεσίαν περί δυνατότητος αυτής παρεμποδίσεως επικρατήσεως ανεπιθυμήτων τάσεων» και παρακάτω στο ίδιο τηλεγράφημα (A.Π. 1333/AB/I, 24.5.1968) «ενταύθα επίσκεψις Κοσύγκιν συνέβαλε εις αισθητήν εκτόνωσιν ατμόσφαιρας τσεχοσοβιετικών σχέσεων...». Μπορεί όμως η... ολιγοήμερη θεραπεία Κοσίγκιν να είχε αίσιο τέλος αλλά η Ιστορία δεν είχε γράψει ακόμη τον επίλογό της σε εκείνη την κρίση που συνέχιζε να δρα υπόγεια οδηγώντας τα σοβιετικά τανκς σε μία ακόμη αποστολή στο κέντρο της Πράγας το καυτό εκείνο βράδυ της 20ής Αυγούστου του ιδίου έτους.

H κυρία Φωτεινή Τομαή είναι προϊσταμένη της Υπηρεσίας Διπλωματικού και Ιστορικού Αρχείου του υπουργείου Εξωτερικών.