Οι τελευταίες στιγμές δύο ηρώων

ΤΗΣ ΜΙΚΑΕΛΛΑΣ ΛΟΪΖΟΥ«Δυο φορές πιάστηκε η ψυχή μου. Τη μία όταν είδα τον Μάρκο να πεθαίνει και την άλλη όταν άκουσα την εκτέλεση του Παλληκαρίδη». Τα χρόνια πέρασαν, η ζωή άλλαξε, τα βιώματα πολλαπλασιάστηκαν, αλλά τίποτα δεν σημάδεψε τον Τεύκρο Λοΐζου πιο πολύ από τα περιστατικά αυτά. Σήμερα, εξιστορώντας τα, συγκινείται ξανά.

Για τους αγωνιστές της ΕΟΚΑ -σε προχωρημένη πια ηλικία οι περισσότεροι- σαν γυρίσεις το ρολόι πίσω και οι μνήμες ζωντανέψουν, είναι λες και τις έζησαν μόλις χθες. Γιατί τους χάραξαν. Γιατί πιάστηκε η ψυχή τους. «Αυτά που γράφεις είναι ιστορία. Είναι το πνεύμα του αγώνα. Του αγώνα που τώρα κάποιοι κατηγορούν», λέει ο κ. Λοΐζου. «Εκείνον τον αγώνα τον κάναμε όλοι. Με το θάρρος της νιότης, με την πίστη στην Ελλάδα και την αγάπη σε τούτον τον τόπο», προσθέτει.

Ο ίδιος, όπως και η πλειοψηφία της πολυμελούς οικογένειας Λοΐζου, υπήρξε αγωνιστής. Αντάρτης πιο συγκεκριμένα. Στην οργάνωση τον μύησε ο φίλος του ο Μάρκος. Ο ήρωας Μάρκος Δράκος. Τον Ιανουάριο του 1956 ο Διγενής αναθέτει στον Μάρκο Δράκο και τον Τεύκρο Λοΐζου την περιοχή μεταξύ Κακοπετριάς και Καλαπαναγιώτη, και η δράση του μεταφέρεται πια στα βουνά. Μάρτιο του 1956 συνελήφθη από τους Άγγλους και μεταφέρθηκε σε στρατόπεδο στο Ξερό, όπου και υπέστη βασανιστήρια, πριν μεταφερθεί στα κρατητήρια Κοκκινοτριμιθιάς. Απ’ εκεί δραπετεύει τον Σεπτέμβριο μαζί με τους Μάκη Γιωργαλλά, Ευαγόρα Παπαχριστοφόρου, Φειδία Συμεωνίδη, Παναγιώτη Αριστείδου, Γιαννάκη Επαμεινώνδα και τον Κυριάκο Μάτση, με τον οποίο πηγαίνει στην Πιτσιλιά και εκπαιδεύονται από τον Γρηγόρη Αυξεντίου στη χρήση όπλων.

Ο χαμός του Μάρκου
Από τον Αγρό επιστρέφει στην Μαραθάσα και επανεντάσσεται στην ομάδα του Μάρκου Δράκου. Κύρια εργασία: ενέδρες και επιχειρήσεις. «Μέναμε σε ένα κρησφύγετο στον Τρουλλινό, απέναντι από τον Καλοπαναγιώτη», εξηγεί. «Κατά τη διάρκεια της ημέρας όλοι έμεναν μέσα στο κρησφύγετο εκτός ενός, ο οποίος από τα χαράματα ανέβαινε στο παρατηρητήριο και έκανε τον σκοπό. Το παρατηρητήριό μας ήταν καλά κρυμμένο, πίσω από τις λατζιές και είχαμε πολύ καλό οπτικό πεδίο», προσθέτει. Οι κίνδυνοι, σημειώνει, ήταν πολύ μεγάλοι, αλλά δεν μπορούσαν να κάμψουν το ηθικό τους.

«Μετά από μία μεγάλη ενέδρα που κάναμε στην περιοχή Ξεραρκάκα μεταξύ Λεύκας-Καλοπαναγιώτη, μαζί με την ομάδα Γιωρκάτζη, οι Άγγλοι είχαν σοβαρές απώλειες. Εμείς επιστρέψαμε κανονικά στο κρησφύγετο. Ήμασταν πέντε άτομα εκεί. Ο Μάρκος Δράκος, ο Κώστας Λοΐζου, ο Νεόφυτος Σοφοκλέους, ο Σάββας Ταλιαδώρος και εγώ», περιγράφει. «Λίγες μέρες μετά, ένα σκοτεινό βράδυ, το βουνό ξαφνικά φωτίστηκε. Ήταν τεράστιοι προβολείς, μεγάλης εμβέλειας ο καθένας. Έκαναν τη νύχτα μέρα», θυμάται. «Όμως, λόγω της μεγάλης τάσης του ηλεκτρισμού, ήταν αναγκασμένοι κάθε ένα λεπτό να τους σβήνουν για δύο λεπτά. Εμείς χρονομετρήσαμε αυτή τη διαφορά και εκμεταλλευόμενοι τα δύο λεπτά σκοταδιού, βγαίναμε ένας ένας έξω για τις φυσικές μας ανάγκες», εξηγεί. Αυτό συνεχιζόταν επί δύο εβδομάδες, ώσπου και οι Άγγλοι πείστηκαν ότι κάποιο λάθος έκαναν και έφυγαν. Όμως επέστρεψαν αιφνιδιαστικά, λίγες μέρες μετά, έπειτα από προδοσία, αναφέρει ο κ. Λοΐζου.

Αυτή η αιφνιδιαστική επιστροφή των Άγγλων ήταν μοιραία για την ομάδα του Μάρκου Δράκου. «Μόλις υπέπεσε στην αντίληψή μας, αποφασίσαμε να εγκαταλείψουμε την περιοχή, διότι αντιληφθήκαμε ότι θα πρέπει να ήρθαν κατόπιν προδοσίας», αναφέρει ο κ. Λοΐζου. Αργότερα έμαθαν ότι η προδοσία δεν ήταν εθελούσια, αλλά προϊόν βασανισμού κάποιου αγωνιστή. Μετά από βραδινή πορεία τεσσάρων ωρών έφτασαν στην περιοχή Σολέας, όπου οι τοπικοί αγωνιστές τους έδειξαν την κατάλληλη τοποθεσία για να κτίσουν νέο κρησφύγετο. «Δεν προλάβαμε όμως. Νέες μεγάλες έρευνες των Άγγλων μάς ανάγκασαν να εγκαταλείψουμε το ημιτελές κρησφύγετο και μέσα στην άγρια νύχτα, τις καταιγίδες και το χαλάζι, πέσαμε τελικά στην ενέδρα τους. 18 του Γενάρη 1957. Το βράδυ που σημάδεψε τη ζωή μου», περιγράφει.

«Ο Μάρκος έπεσε από δεκάδες σφαίρες. Έπεσε δίπλα μου», θυμάται ο Τεύκρος Λοΐζου, φανερά συγκινημένος. «Άκουσα τον επιθανάτιο ρόγχο του. Του αγαπημένου μου φίλου, του συντρόφου, του αρχηγού μου», προσθέτει. Δεν είχαν όμως ώρα να τον κλάψουν. «Οι ριπές χτύπησαν και τον Κώστα στο μηρό. Έξι ώρες τον κουβαλούσαμε με τη σειρά, ώσπου να φτάσουμε στα Κατύδατα», εξηγεί. Εκεί βρήκε καταφύγιο σε ένα σπίτι, ανάμεσα στα βαρέλια του λαδιού αλλά τον βρήκαν οι Άγγλοι και τον μετέφεραν στην Ομορφίτα, όπου υπέστη σε νέα βασανιστήρια. Εκεί, στις 3 Μαρτίου του 1957, εκστασιασμένοι οι Άγγλοι στρατιωτικοί και οι Τούρκοι επικουρικοί, τους ανακοίνωσαν το θάνατο του Γρηγόρη. Λίγες μέρες μετά μεταφέρθηκε στις Κεντρικές Φυλακές. Τον έβαλαν στο μπλοκ C, στο τελευταίο κελί.

Οι ύμνοι του Παλληκαρίδη
Στο μπλοκ C των Κεντρικών Φυλακών οι κρατούμενοι ήταν αγωνιστές που περίμεναν τη δίκη τους. Κάθε πρωί οι υπόδικοι έβγαιναν για μισή ώρα στην αυλή της φυλακής, όπου έκαναν περίπατο, ο ένας πίσω από τον άλλον. Εκεί είχαν την ευκαιρία να μιλήσουν περισσότερο μεταξύ τους, αν και η ηχητική στα κελιά ήταν τέτοια, που καθιστούσε σχετικά εύκολη την επικοινωνία. Ο Τεύκρος Λοΐζου είχε το τελευταίο κελί του μπλοκ, αυτό ακριβώς απέναντι από την αγχόνη και οπτική επαφή από το μικρό παραθυράκι. Το πρωί της εκτέλεσης του Ευαγόρα Παλληκαρίδη, αφού είχαν μάθει από τους φρουρούς ότι η απόφαση ήταν τελεσίδικη, ο Πολύκαρπος Γιωρκάτζης παρακάλεσε τον κ. Λοΐζου να παρακολουθεί τι γίνεται και να φωνάζει για να κρατά τους υπόλοιπους ενήμερους. Είχαν όλοι αγωνία, αν και με τον Παλληκαρίδη δεν συναντιόνταν ποτέ στη φυλακή.
«Ήμουν κρεμασμένος από τα σίδερα του παραθύρου και παρακολουθούσα συνέχεια», εξηγεί. «Από τις 9.30 το πρωί, τον Παλληκαρίδη δεν τον ακούσαμε καθόλου. Ούτε τσιμουδιά. Κατά τις 3 το απόγευμα, άκουσα ένα δυνατό ΤΟΥΚ. Ήταν ο θόρυβος της καταπακτής της αγχόνης. Πάγωσα. Όταν επαναλήφθηκε άλλες δύο φορές ήταν που κατάλαβα», συνεχίζει. «Έβαλα μια δυνατή φωνή. Δοκιμάζουν την αγχόνη!», θυμάται. Αυτές οι δοκιμές προκάλεσαν κάποιους ψιθύρους.

«Αμέσως μετά το τρίτο ΤΟΥΚ ακούστηκε, όπως τον άγγελο, η φωνή του Παλληκαρίδη να ψάλλει. ‘Τον νυμφώνα σου βλέπω σωτήρ μου, κεκοσμημένο κι ένδυμαν ουκ έχω, ίνα εισέλθω εν αυτώ…’ Μετά ακολούθησε το ‘Υπερμάχω Στρατηγώ» και το ‘μαύρη είναι η νύχτα στα βουνά’, ο ύμνος της ΕΟΚΑ, άλλα θρησκευτικά. Τα έλεγε ένα με ένα. Τους θρησκευτικούς ύμνους διαδέχονταν πατριωτικά τραγούδια. Επί οκτώ ώρες έψαλλε και δεν σταμάτησε ούτε μια στιγμή να τραγουδά», περιγράφει ο κ. Λοΐζου. Οι άλλοι συμμετείχαν.

Ο απαγχονισμός του Ευαγόρα
Μέχρι τις 11.30, περίπου, το βράδυ, ο Ευαγόρας Παλληκαρίδης υμνούσε τον Θεό και την πατρίδα. Τότε ήταν που ακούστηκαν οι μπότες των Άγγλων βαριές, οι αγγλικές ομιλίες και οι πόρτες που ανοιγόκλειναν. Οι άλλοι το κατάλαβαν πως ήρθε η ώρα. «Έβαλα ξανά τη φωνή. Παίρνουν τον στην κρεμάλα», θυμάται. Επικράτησε βουβαμάρα. Δυο-τρία λεπτά αργότερα, οι υπόλοιποι αγωνιστές, άκουσαν για άλλη μία, τελευταία φορά, τη φωνή του Ευαγόρα Παλληκαρίδη. «Σε γνωρίζω από την κόψη του σπαθιού την τρομερή, σε γνωρίζω από την όψη που με βιά μετράει τη γη. Κι απ’ τα κόκαλα βγαλμένη, των Ελλήνων τα ιερά και σαν πρώτα αντριώ-». Εκεί κόπηκε η φωνή, όπως κόπηκε η λέξη στη μέση. «Κάποιοι σήμερα λένε ότι είναι πελλάρες ότι έψελναν τον Εθνικό Ύμνο την ώρα που απαγχονίζονταν. Δεν είναι πελλάρες. Είναι αλήθεια», τονίζει ο Τεύκρος Λοΐζου.

«Έμεινε να αιωρείται ο Εθνικός Ύμνος. Έτσι θα αιωρείτο τότε και το σώμα του Ευαγόρα Παλληκαρίδη», ήταν η εντύπωση που αποτυπώθηκε στον κ. Λοΐζου. «Ετέλειωσεεε, ούρλιαξα όσο πιο δυνατά μπορούσα». Χρόνια αργότερα, η σύζυγος του αδερφού του Κωνσταντίνου, η Ελενίτσα Σεραφείμ Λοΐζου, η οποία τότε βρισκόταν στη γυναικεία πτέρυγα των Κεντρικών Φυλακών, αρκετά πιο μακριά, τον ρώτησε αν θυμόταν ποιος φώναξε «ετέλειωσε» το βράδυ του απαγχονισμού του Ευαγόρα Παλληκαρίδη. Το είχαν ακούσει όλοι.

Η εκτέλεση του Ευαγόρα Παλληκαρίδη προκάλεσε μεγάλη αναταραχή ανάμεσα στους υπόλοιπους αγωνιστές. Φωνές, κτυπήματα στις πόρτες. Εστίες φωτιάς. Σπρωξίματα. Ε-Ο-Κ-Α ρυθμικά. Το μήνυμα στους Άγγλους, από τους αγωνιστές, ότι ο αγώνας συνεχίζεται…

ΣΗΜΕΡΙΝΗ