Η παρακαταθήκη του κυρ Αγγελου Ακοτάντου

 

της Ελίνας Γαληνού
Οι αρχές του 15ου αιώνα, βρίσκουν την Βυζαντινή αυτοκρατορία σε πολύ αδύναμη θέση. Η Οθωμανική απειλή επεκτείνεται, ενώ ήδη πολλά εδάφη και νησιά της αυτοκρατορίας βρίσκονται υπό ξένη κατοχή, από την εποχή της Φραγκοκρατίας.
Παράλληλα, η διαμάχη ανάμεσα σε Ενωτικούς και Ανθενωτικούς, κορυφώνεται, ενώ δυναστικές έριδες διεκδικούν μια παρηκμασμένη πλέον πολιτική εξουσία. Στην Κωνσταντινούπολη, τα
σημάδια παρακμής είναι έντονα. Όμως οι εμπορικές συναλλαγές της Βασιλεύουσας, λειτουργούσαν μέσα σε μια διεθνή αγορά που συμπεριλάμβανε την Ιταλία και την Ανατολική Μεσόγειο. Οι Ιταλοί έμποροι κατείχαν μια κυρίαρχη θέση με προβάδισμα τους Βενετούς και τους Γενουάτες στις θαλάσσιες επικοινωνίες. Το εμπόριο αυτό, έδωσε την ευκαιρία σε μια ομάδα ανθρώπων να πλουτίσουν, παρ΄όλο που η πλειονότητα του πληθυσμού στην Πόλη ήταν φτωχή, πράγμα που πυροδοτούσε τον διχασμό ανάμεσα στην βυζαντινή κοινωνία.
Μεγάλο μέρος του πληθυσμού τότε, αντιλαμβανόμενο την αναπόφευκτη κατάρρευση της Αυτοκρατορίας, έφυγε στο εξωτερικό. Οι μεγαλύτερες μετακινήσεις παρατηρήθηκαν προς την Ιταλία, τη Ρωσία και την Κρήτη που βρισκόταν υπό την κατοχή της Γαληνοτάτης Βενετίας από την εποχή της Α΄Αλωσης της Κωνσταντινούπολης. Οι Κρήτες , αν και είχαν δεχτεί μεγάλες πιέσεις επιρροής εκ μέρους των Βενετών, δεν έπαψαν ποτέ να θεωρούν εαυτούς μέρος της Βυζαντινής αυτοκρατορίας και γι΄αυτό, προσπάθησαν πολύ να διατηρήσουν αλώβητες τις σχέσεις τους με την Βυζαντινή εκκλησιαστική κυριαρχία, προβάλοντας αντίσταση στα μέτρα που τους επέβαλαν οι Βενετοί. Και όλα αυτά, παρά το γεγονός ότι το κοινωνικό σώμα της Κρήτης, είχε αρχίσει να αποδέχεται το ρεύμα νεωτερισμού που προέρχονταν από την Ιταλία.
Μετά την τελευταία προσπάθεια αυτονόμισης της Κρήτης με την εξέγερση του Αγίου Τίτου το 1366μ.Χ, οι Κρήτες κατάλαβαν πια ότι η αλλαγή κυριαρχίας ήταν αδύνατη. Συνέχισαν όμως να αντιστέκονται στην ιδέα της Ενωσης Εκκλησιών και στις αποφάσεις της Φλωρεντινής Συνόδου του 1438μ.Χ Επιθυμούσαν να διατηρήσουν διακαώς το ίδιο θρησκευτικό κλίμα που επικρατούσε στον ευρύτερο βυζαντινό χώρο, θεωρώντας ότι οι συνεκτικοί δεσμοί που τους ένωναν με αυτόν, ήταν η γλώσσα, η κοινή καταγωγή και το θρησκευτικό δόγμα. Θα περνούσαν όμως πολλά χρόνια ακόμα για να συνειδητοποιήσουν οι Κρήτες ότι ο τουρκικός κίνδυνος ήταν ο μεγαλύτερος που διέτρεχαν…
Οσο όμως υπήρχε ακόμα το βυζαντινό κράτος, ακόμα και αν στηριζόταν σε γυάλινα πόδια, οι Κρητικοί δεν έπαυαν να πιστεύουν στην υπεροχή της Βασιλεύουσας κυρίως όσον αφορά το υψηλό επίπεδο τέχνης, γραμμάτων και πολιτισμού. Όμως όταν οι ιστορικές συγκυρίες κατά το πρώτο ήμισυ του 15ου αιώνα δείχνουν ιδιαίτερα δυσχερείς, άρχισε μια μετατόπιση της καλλιτεχνικής παραγωγής προς την Κρήτη και ιδιαίτερα, τον Χάνδακα (Candia). Τότε μεγάλος αριθμός Κωνσταντινουπολιτών ζωγράφων, μεταφέρουν τα καλλιτεχνικά τους εργαστήρια εκεί. Ενας απ΄αυτούς, είναι ο Αγγελος Ακοτάντος.
Σύμφωνα με την αναφορά της καθηγήτριας Βυζαντινής τέχνης Μαρίας Βασιλάκη, «ο Μανώλης Χατζηδάκης ήταν ο πρώτος που υποστήριξε το 1962, ότι οι Κωνσταντινουπολίτες ζωγράφοι που πήγαν στον Χάνδακα στην αρχή του 15ου αιώνα, έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της κρητικής ζωγραφικής». Σ΄αυτούς προφανώς οφείλεται η μεταφορά συγκεκριμένων εικονογραφικών και τεχνοτροπικών προτύπων που χαρακτηρίζουν τις πλούσιες ζωγραφικές δημιουργίες των μετέπειτα χρόνων στο Regno di Candia (έτσι αποκαλούσαν οι Βενετοί την Κρήτη τότε..) Ωστόσο, οι μαρτυρίες σχετικά με τα πρόσωπα αυτά, ήταν μέχρι προτινος περιορισμένες. Με το άνοιγμα των κρατικών αρχείων της Βενετίας όμως, θα έβγαιναν στο φώς ονόματα πολύ περισσότερων ζωγράφων μαζί με σημαντικές πληροφορίες για την δράση τους. Μερικοί απ΄αυτούς ήταν ο Γεώργιος Χρυσοκέφαλος, ο Θεόδωρος Μουζέλης, ο Νικόλαος Φιλανθρωπηνός (που φιλοτέχνησε τα ψηφιδωτά του Αγίου Μάρκου Βενετίας και δίδαξε ζωγραφική στον Μάρκο Μουσούρο).
Οι παρατηρήσεις που έγιναν, έδειξαν ότι το έργο του ζωγράφου Αγγελου Ακοτάντου, αντλεί πολλά στοιχεία από την τέχνη που αναπτύχθηκε στον Χάνδακα εκείνα τα χρόνια. Ο Ακοτάντος είχε προφανώς διδαχτεί την τέχνη από άλλους ήδη καθιερωμένους Κωνσταντινουπολίτες ζωγράφους της Κρήτης. Η διαθήκη του-όπου το αντίγραφό της εντοπίστηκε το 1961 στα Κρατικά Αρχεία Βενετίας, έδωσε το έναυσμα στην ερευνήτρια Μαρία Βασιλάκη να προτείνει την ταύτιση του Αγγελου Ακοτάντου με τον ζωγράφο εκείνο που συνήθιζε να υπογράφει τα έργα του με τον χαρακτηριστικό τρόπο «Χειρ Αγγέλου» -προφανώς ήταν το μικρό του όνομα. Μέχρι τότε, τα έργα του ζωγράφου αυτού-μια σειρά κρητικών εικόνων εξαιρετικής τέχνης-είχαν τοποθετηθεί χρονολογικά μεταξύ 16ου-17ου αιώνα παρ΄όλο που η στυλιστική του ανάλυση, δεν ταίριαζε με αυτήν την εποχή. Η πειστική ταύτιση του Ακοτάντου συντάκτη της διαθήκης, με τον ζωγράφο των εικόνων που έφεραν την υπογραφή Χείρ Αγγέλου, επιβεβαίωσε τελικά ότι το έργο του χρονολογείται στο πρώτο ήμισυ του 15ου αιώνα. Η διαθήκη του είχε συνταχθεί το 1436μ.Χ και είναι η μοναδική διαθήκη βυζαντινού ζωγράφου που έχει περισωθεί. Το περιεχόμενό της δείχνει ότι ήταν ευκατάστατος άνθρωπος και πως η ζωγραφική του επέτρεπε να έχει άνετη διαβίωση.
Ο Αγγελος Ακοτάντος, υπήρξε ένας προικισμένος τεχνίτης. Πρέπει να είχε λάβει ικανή μόρφωση, αφού κατείχε το αξίωμα του πρωτοψάλτη του Χάνδακα και διέθετε αξιόλογη βιβλιοθήκη. Δίδαξε σε πολλούς μαθητές την τέχνη του αλλά και την τάξη, το μέτρο, την εντιμότητα, την ηθική και την πίστη-αρχές που προφανώς χαρακτήριζαν και τη δική του ζωή. Κάποιοι τον χαρακτηρίζουν σαν τον Δομίνικο Θεοτοκόπουλο του 15ου αιώνα. Τα έργα του ξεχωρίζουν για την ευαισθησία του στο χρώμα, την καλοδουλεμένη απόδοση μορφών, την αγάπη για την λεπτομέρεια και τον λυρισμό στο ύφος. Ηταν ένας μεγάλος μάστορης του υλικού και πρώτος αγιογράφος κάποιων καινούριων για την εποχή του Αγίων, όπως του Αγίου Φανουρίου. Μεταγενέστερες αναφορές επιβεβαιώνουν την φήμη του ως επιφανή ζωγράφου της Βυζαντινής τεχνοτροπίας με κάποιες δυτικότροπες επιρροές. Ο Παναγιώτης Δοξαράς θεμελιωτής της Επτανησιακής Σχολής, αναφέρει πως ο Αγγελος Ακοτάντος με το έργο του, σηματοδότησε την στροφή της ελληνικής ζωγραφικής από την Βυζαντινή αγιογραφία, στην δυτικότροπη αναγεννησιακή τέχνη. Η πρόσφατη έκθεση στο κεντρικό κτίριο του Μουσείου Μπενάκη γνωρίζει από τις 15/11 στο κοινό, έργα του Αγγελου και άλλων ζωγράφων που δίδαξε και επηρέασε με την τέχνη του. Τα έργα συγκεντρώθηκαν από μεγάλα ευρωπαικά μουσεία, αρχεία και συλλογές , τεκμηριώνοντας τη σημασία του συγκεκριμένου ζωγράφου, αλλά και μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα εποχή για την ιστορία της Κρήτης και την κρητική ζωγραφική.