Ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΜΟΥ ΔΑΣΚΑΛΟΣ ΑΝΔΡΕΑΣ ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ

Ομιλία του καθηγητή Θεόδωρου Καρυώτη στην παρουσίαση του βιβλίου 

«CIA, Ο Απόρρητος Φάκελος του Ανδρέα» 

των Μιχάλη Ιγνατίου και Μάριου Ευρυβιάδη

Ίσως είναι νωρίς για την ιστορία να εκτιμήσει τον Ανδρέα Γ. Παπανδρέου ως πολιτικό, αλλά δεν είναι καθόλου νωρίς να εκτιμήσει την προσφορά του ως οικονομολόγου. Αναμφίβολα ο Ανδρέας Παπανδρέου είναι, κατά τη γνώμη μου, ο μεγαλύτερος οικονομολόγος της Ελλάδας στον 20 αιώνα.
Έφυγε νέος από την Ελλάδα και σπούδασε οικονομικές επιστήμες στο διάσημο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ όπου υπήρξε φοιτητής ενός από του πιο διάσημους οικονομολόγους της περιόδου εκείνης, τον Joseph Schumpeter.

Όταν τελείωσε το διδακτορικό του πτυχίο το 1943, παρέμεινε και δίδαξε στο Χάρβαρντ μέχρι το 1947. Κατόπιν έγινε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Μινεσότας και το 1955 πήγε στο Πανεπιστήμιο Berkeley στην Καλιφόρνια, όπου διετέλεσε και Πρόεδρος του Οικονομικού Τμήματος. Κατά την διάρκεια της θητείας του στο Berkeley έγραψε τα πιο σημαντικά βιβλία του με κορυφαίο αυτό που έφερε τον τίτλο «Τα Οικονομικά σαν Επιστήμη», βιβλίο που αφιέρωσε στους γονείς του Γιώργο και Σοφία.
Τα πανεπιστημιακά του χρόνια στην Αμερική ήταν τα πιο δημιουργικά και ταυτόχρονα τα πιο ευτυχισμένα χρόνια της ζωής του. Αγάπησε την αμερικανική πανεπιστημιακή ζωή και πολλές φορές, ακόμα και όταν ήταν πρωθυπουργός της Ελλάδας, την σκεφτόταν και την αναπολούσε. Φαινόταν ότι του έλειπε διότι πάνω από όλα ήταν καταπληκτικός πανεπιστημιακός δάσκαλος.
Επέστρεψε για πρώτη φορά στην Ελλάδα το 1959 με την γυναίκα του και τα τέσσερα παιδιά του χάρις σε μια υποτροφία του Ιδρύματος Φουλμπράιτ. Ο τότε Πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Καραμανλής εντυπωσιάστηκε από τον νεαρό οικονομολόγο και του ζήτησε να μείνει στην Ελλάδα. Τα υπόλοιπα είναι γνωστά στον Ελληνικό λαό.
Με το πραξικόπημα της στρατιωτικής χούντας τον Απρίλιο του 1967, “Ο Ανδρέας”, όπως ήταν γνωστός στον λαό της Ελλάδας, ήταν από του πρώτους πολιτικούς που συνελήφθηκαν. Αφέθηκε ελεύθερος μετά από οκτώ μήνες και αναχώρησε για την Σουηδία. Ένα χρόνο μετά, το 1969, εγκαταστάθηκε στο Τορόντο του Καναδά όπου δίδαξε στο Πανεπιστήμιου York μέχρι την θριαμβευτική του επιστροφή στην Αθήνα το καλοκαίρι του 1974 μετά την πτώση του στρατιωτικού καθεστώτος.
Μια ιστορία που δεν είναι πολύ γνωστή στην Ελλάδα δείχνει ξεκάθαρα την μεγάλη αγάπη και εκτίμηση των ακαδημαϊκών της Αμερικής για αυτόν. Ένα βράδυ τον Δεκέμβρη του 1967, ο διάσημος οικονομολόγος και καθηγητής του Χάρβαρντ, John Kenneth Galbraith, που ήταν φίλος του Ανδρέα, πληροφορήθηκε ότι οι συνταγματάρχες σκοπεύουν να τον εκτελέσουν. Πήρε αμέσως τον Αμερικανό Πρόεδρο Λίντον Τζόνσον στη μια το πρωί στο Λευκό Οίκο και τον παρακάλεσε να επέμβει. Ο Τζονσον στις δυο το πρωί τηλεφώνησε στον Αμερικανό Πρέσβη στην Αθήνα και του είπε “Πες σ’ αυτούς τους μπάσταρδους να μη πειράξουν αυτό το κάθαρμα.” “Tell these bastards to leave that son of a bitch alone.” Ο Αμερικανός Πρέσβης δίνει εντολή στον διευθυντή του κλιμακίου της CIA στην Αθήνα Γκαστ Αβρακώτο, να ενημερώσει τους συνταγματάρχες. Αυτός διαβίβασε την εντολή του Αμερικανού Προέδρου αλλά είπε στους χουντικούς ότι, κατά τη γνώμη του, έπρεπε να τον εκτελέσουν.
Στο Τορόντο, παρόλο που ήταν ο ηγέτης του αντιστασιακού αγώνα κατά της χούντας στο εξωτερικό δεν παραμέλησε ποτέ τα καθηγητικά του καθήκοντα. Στο Τορόντο συντελέστηκε επίσης η αλλαγή του από ορθόδοξο σε ριζοσπαστικό οικονομολόγο που τον ακολούθησε την υπόλοιπη ζωή του. Η αλλαγή αυτή έγινε παγκοσμίως γνωστή με την συγγραφή του τελευταίου επιστημονικού του έργου με τίτλο «Πατερναλιστικός Καπιταλισμός». Το βιβλίο αυτό υπήρξε βιβλίο αναφοράς την περίοδο εκείνη και χιλιάδες φοιτητές σε όλα τα πανεπιστήμια του κόσμου το χρησιμοποίησαν ως σύγγραμμα στις οικονομικές σπουδές τους. Ο Ανδρέας Παπανδρέου ξεκάθαρα αναφέρει ότι ο καπιταλισμός δεν είναι σε θέση να δώσει ικανοποιητικές απαντήσεις σε ερωτήματα που σχετίζονται με τα πιο κρίσιμα θέματα της πολιτικής οικονομίας, δηλαδή στα ερωτήματα της κατανομής του εισοδήματος και του πλούτου.
Αναφέρει χαρακτηριστικά σε ένα σημείο του βιβλίου του:
“Οι οικονομολόγοι, περιγράφοντας την οικονομία της αγοράς, υποθέτουν γενικά, άμεσα ή έμμεσα, ότι υπάρχουν κοινωνικοί θεσμοί που είναι απόλυτα ταυτισμένοι με τον καπιταλισμό της αγοράς. Είναι ξεκάθαρο ότι μια ριζοσπαστική πολιτική ανακατανομής θα έρθει σε κάθετη σύγκρουση με τις βασικές αρχές της καπιταλιστικής αγοράς. Επομένως, είναι ολοφάνερο ότι ο καπιταλισμός της αγοράς δεν είναι σε θέση να προσαρμοστεί σε όλα τα είδη κατανομής του πλούτου. Η σιγή των οικονομολόγων σε τέτοια θέματα, καθώς και ο ισχυρισμός της ουδετερότητας σε σχέση με τα «ηθικά» προβλήματα, αποτελεί χτυπητό παράδειγμα ιδεολογικής προκατάληψης.»
Από τις πρώτες εβδομάδες της επιστροφής του, μετά την πτώση της χούντας, φάνηκε καθαρά ότι μακροπρόθεσμα θα έπαιζε σημαντικό και καθοριστικό ρόλο στις πολιτικές εξελίξεις της χώρας. Πολλοί θυμούνται πάντοτε ένα από τα καθοριστικά συνθήματα που έμειναν στην πολιτική ιστορία της Ελλάδας: Η ΕΛΛΑΔΑ ΑΝΗΚΕΙ ΣΤΟΥΣ ΕΛΛΗΝΕΣ! Είναι υπεράνω κάθε αμφιβολίας ότι ο Ανδρέας ουδέποτε θα υπέγραφε σήμερα το περίφημο ή διαβόητο Μνημόνιο.
Όταν στις 18 Οκτωβρίου του 1981 το ΠΑΣΟΚ ήρθε για πρώτη φορά στην εξουσία, η συντριπτική και πρωτοφανής εκλογική νίκη του που κατήγαγε ήταν πάνω απ' όλα προσωπικός θρίαμβος του ιδρυτού του. Το παράδοξο στην ιστορία είναι ότι ό μεγαλύτερος Έλληνας οικονομολόγος, που υπήρξε και ο πρώτος οικονομολόγος Πρωθυπουργός στην ιστορία της Ελλάδας, δεν ανέλαβε από την αρχή της εξουσίας του μέχρι το τέλος της ζωής του την διαχείριση των οικονομικών θεμάτων. Βέβαια, το γεγονός αυτό, ενώ φαίνεται παράδοξο στην ουσία κάθε άλλο παρά είναι, διότι ο Παπανδρέου δεν ήταν μόνο επιφανής οικονομολόγος αλλά και ο πιο ευφυής Έλληνας πολιτικός και γνώριζε ότι η πολιτική του φθορά του θα ήταν πολύ μεγάλη εάν ήταν ο κύριος υπεύθυνος της οικονομικής πολιτικής. Ωστόσο, τίποτα δεν γινόταν χωρίς την δική του συμμετοχή και έγκριση, πάντα χωρίς να φαίνεται ο ίδιος, αλλά πάντα στο παρασκήνιο.
Απ’ αυτό το βιβλίο φαίνεται πως δυο Αμερικανοί που παρίσταναν τον φίλο του Αντρέα, ο Owens και ο Stearns, ήταν αυτοί που έγραψαν τα πιο αρνητικά σχόλια. Έλεγαν ότι ο Αντρέας έπασχε από νεύρωση διπλής ταυτότητας και ότι η αντιαμερικανική ρητορεία του ήταν ψυχωτική. Κάποιος προσπάθησε να δικαιολογήσει αυτούς τους χαρακτηρισμούς λέγοντας ότι αυτή η ψύχωση συνήθως συμβαίνει σε πολλές ιδιοφυίες. Απ' αυτήν, λένε, έπασχε και ο Πρόεδρος της Αμερικής Γούντρο Ουίλσον. Αναμφίβολα, απ΄ όσα γνωρίζουμε σήμερα, η ψύχωση ήταν μάλλον αμερικανική.
Είμαι σε θέση να γνωρίζω ότι τα περισσότερα έγγραφα του βιβλίου των φίλων μου Μάριου Ευρυβιάδη και Μιχάλη Ιγνατίου ήταν γνωστά στον Παπανδρέου από τότε και έτσι εξηγούνται και ορισμένες αλλαγές της πολιτικής του πορείας όπως η εξαφάνιση του συνθήματος “ΕΟΚ και ΝΑΤΟ το ίδιο συνδικάτο.” Ο Αντρέας δεν άλλαξε διότι φοβήθηκε για την ζωή του αλλά διότι δεν ήθελε οι Αμερικανοί να πληγώσουν την πατρίδα του.
Δεν θα ξεχάσω ποτέ την τελευταία ημέρα που τον είδα. Ήταν στις 22 Απριλίου του 1994 στην Ουάσιγκτον, όπου με δική του πρωτοβουλία είχα προσκληθεί στον Λευκό Οίκο για να παρακολουθήσω την συνέντευξη Τύπου που έδωσε στο East Room μαζί με τον Πρόεδρο Κλίντον. Ήταν μια ιδιαίτερη στιγμή γι΄αυτόν διότι οι προηγούμενοι Πρόεδροι των ΗΠΑ, από τον Οκτώβρη του 1981 μέχρι εκείνη την ημέρα, τον αγνοούσαν και δεν τον προσκαλούσαν στην αμερικανική πρωτεύουσα. Ήταν επίσης ορατή η εκτίμηση και η στοργή του Προέδρου Κλίντον προς ένα μεγάλο πολιτικό ηγέτη.
Ο Αντρέας παρά το εμφανές τότε πρόβλημα υγείας που είχε διατηρούσε άριστη την πνευματική του παρουσία και έκανε, σε άπταιστα αγγλικά εκτός κειμένου, μια καταπληκτική ομιλία για την τότε παγκόσμια κατάσταση, ομιλία που εντυπωσίασε όλους τους παρευρισκόμενους. Η δικιά μου συγκίνηση ήταν επίσης πολύ μεγάλη διότι είχα πλήρη επίγνωση ότι άκουγα τον μεγάλο μου δάσκαλο για τελευταία φορά.
Ο μοναδικός πολιτικός από την εποχή του Περικλή τον οποίον οι Έλληνες πάντα αναφερόντουσαν μόνο με το μικρό του όνομα, αναμφίβολα θα τον θυμούνται για την εκπληκτική του ευφυΐα, την ευσπλαχνία του και τις τεράστιες ηγετικές πολιτικές του ικανότητες. Πολλοί από μας όμως, θα τον θυμόμαστε και θα τον έχουμε πάντα στην καρδιά μας ως ένα μεγάλο πανεπιστημιακό δάσκαλο και ως τον μεγαλύτερο Έλληνα οικονομολόγο της Ελλάδας από την εποχή του Αριστοτέλη.
Κάποτε ο διάσημος καθηγητής του Παπανδρέου Joseph Schumpeter, όταν ήταν νέος στη Βιέννη είχε πει ότι ήθελε να γίνει “ο μεγαλύτερος εραστής της Βιέννης, ο μεγαλύτερος οικονομολόγος του κόσμου και ο μεγαλύτερος ιππέας της Αυστρίας.” Σίγουρα, ο μαθητής του Ανδρέας Παπανδρέου, που είχε παρόμοιες φιλοδοξίες, δεν έγινε ποτέ μεγάλος ιππέας.