Οι πρυτάνεις, οι σερίφηδες και το Σύνταγμα

Σε προηγούμενη ανάρτηση ανέφερα τα χαρακτηριστικά του τρόπου διοίκησης των 100 πρώτων πανεπιστημίων στις διεθνείς αξιολογήσεις της Σαγκάης και των Times. 

Ενα από τα χαρακτηριστικά που μοιράζονται τα πανεπιστήμια αυτά είναι το σύστημα διοίκησης με Συμβούλιο στο οποίο πλειοψηφούν τα εξωτερικά μέλη, το οποίο επιλέγει ισχυρό πρύτανη. 

Ας ξεκινήσουμε από την σύνθεση του Συμβουλίου. Γιατί -πέραν ελαχίστων εξαιρέσεων- δεν έχει υιοθετηθεί συμβούλιο με πλειοψηφία καθηγητών του ιδρύματος που να εκλέγεται από τους καθηγητές;

Ο λόγος είναι απλός: Αν η πλειοψηφία των μελών του Συμβουλίου εκλέγεται από το εσωτερικό του πανεπιστημίου, τότε έχει εκλογική βάση τις ανάγκες της οποίας πρέπει να ικανοποιεί. Τα εξωτερικά μέλη (που μάλιστα επιλέγονται από τα εσωτερικά) είναι διακοσμητικά μέλη που ελάχιστα επηρεάζουν την λειτουργία και την στρατηγική του πανεπιστημίου, ενώ ταυτόχρονα η μόνη νομιμοποίησή τους προέρχεται από τους εκλεγμένους στο Συμβούλιο καθηγητές του Ιδρύματος. Ώς εκ τούτου και ο πρύτανης που θα επιλεγεί από ένα τέτοιο Συμβούλιο θα είναι δέσμιος της ίδιας εκλογικής βάσης. 

Αρκεί να αναλογισθεί κανείς μόνο τις περιπτώσεις παραβίασης της ακαδημαϊκής δεοντολογίας μέχρι σήμερα στην Ελλάδα (λογοκλοπή, νεποτισμός και άλλα). Η πρακτική ήταν να μην θίγονται οι διαπλεκόμενες ομάδες στις οποίες στηρίζονται οι διοικήσεις - ο ελέγχων εκλέγεται από τον ελεγχόμενο! Η ανάγκη ικανοποίησης της εκλογικής βάσης που βρίσκεται αποκλειστικά εντός πανεπιστημίου- οδηγεί στην θεμελιώδη στρέβλωση ο πρύτανης να λειτουργεί με αποκλειστικό γνώμονα την ικανοποίηση του εσωτερικού του πανεπιστημίου. Το πανεπιστήμιο όμως δεν υπάρχει μόνο για το πανεπιστήμιο. Υπάρχει πρωτίστως για την κοινωνία.

Αυτή η εσωστρέφεια και εσωτερική νομή εξουσίας με βάση την δημιουργία συμμαχιών και την διατήρηση ισορροπιών, βρίσκεται στην ρίζα της κατάστασης που επικρατεί στα πανεπιστήμιά μας σήμερα. Διαφθείρει κάποιους και περιθωριοποιεί όποιους δεν συμμετέχουν στο παιγνίδι αυτό. Δυστυχώς διαφθείρει και αρκετούς φοιτητές, που μπαίνουν σε ένα πανεπιστήμιο που είναι το "καλύτερο σχολείο" για τις απογοητευτικές νοοτροπίες που βλέπουμε ευρύτερα στην κοινωνία μας.

Το πανεπιστήμιο χρειάζεται checks and balances, και το κυριώτερο, μία διοίκηση η οποία θα αναφέρεται ευρύτερα στην κοινωνία και όχι μόνο στο εσωτερικό του - χρειάζεται λογοδοσία. Το πανεπιστήμιο πρέπει να υπάρχει για να υπηρετεί την κοινωνία και όχι τους καθηγητές του. Το συμβούλιο διοίκησης και ο πρύτανης δεν μπορεί να είναι εκπρόσωποι μίας συντεχνίας. Το Συμβούλιο διοίκησης από μόνο του, έστω και με κάποια εξωτερικά μέλη, δεν αρκεί για να επιτευχθεί αυτός ο στόχος.

Υπάρχει και μια άλλη καθοριστική αντίφαση στο μοντέλο όπου η πλειοψηφία των μελών του Συμβουλίου προέρχεται -και εκλέγεται- από το εσωτερικό του πανεπιστημίου. Τα εκλεγμένα μέλη του συμβουλίου θα επιλέξουν τον πρύτανη (ο οποίος θα έχει διευρυμένες αρμοδιότητες). Ο πρύτανης όμως θα ελέγχεται από τους λίγους συναδέλφους του -εκλεγμένα μέλη του Συμβουλίου- στα οποία και θα αναφέρεται. Θα είναι δηλαδή ένας ανίσχυρος-ισχυρός πρύτανης. Και το χειρότερο:Θα καλείται να διοικεί τους προισταμένους του! (τους συναδελφους του που θα είναι τα εκλεγμένα μέλη του Συμβουλίου). 

Εκτιμώ ότι αυτό θα προκαλέσει δισλειτουργίες. Δεν είναι τυχαίο ότι ακόμα και στην Πορτογαλία (που η πλειοψηφία των μελών του Συμβουλίου σε ορισμένα πανεπιστήμια είναι εσωτερικά μέλη), ο νόμος τους έδωσε την δυνατότητα (παρέχοντας ταυτόχρονα ισχυρά κίνητρα), να μεταβούν στο άλλο σύστημα. Και κάθε χρόνο ένα ακόμα πανεπιστήμιο επιλέγει να ενταχθεί στο άλλο σύστημα.

Ας έλθουμε τώρα στον πρύτανη. Το μοντέλο του πρύτανη που είναι "πρώτος μεταξύ ίσων" που συναντούσε κανείς κυρίως στην κεντρική Ευρώπη τείνει να εκλείψει. Τα πανεπιστήμια σήμερα είναι πολύπλοκοι οργανισμοί .που χρειάζεται να διοικούνται από πρόσωπα με ειδικές ικανότητες. Δεν είναι τυχαίο ότι οι πρυτάνεις των περισσοτέρων από τα επιτυχημένα πανεπιστήμια, παρότι εξακολουθούν να είναι δραστήριοι ερευνητικά, δεν επιστρέφουν στα πλήρως ακαδημαικά καθήκοντα μετά την λήξη της θητείας τους αλλά συνεχίζουν να δραστηριοποιούνται έντονα στην διοίκηση,είτε στο ίδιο είτε σε άλλο πανεπιστήμιο, λόγω της ικανότητας τους αυτής.

Οι υποστηρικές του εκλεγμένου από τους καθηγητές πρύτανη θα πρέπει να λάβουν υπόψη τους ότι στο ευρωπαικό μοντέλο, ιστορικά, υπήρχε και μια άλλη διάσταση που έχει πλέον εκλείψει: Ο πρύτανης ήταν ένας κάτοχος μιας πανίσχυρης έδρας και είχε ετήσια θητεία. Απλά δηλαδή συντόνιζε τις δραστηριότητες των υπολοίπων καθηγητών ως "πρώτος μεταξύ ίσων" για μικρό χρονικό διάστημα. Ηταν μια φυσική συνέπεια του θεσμού της ισχυρής έδρας. Ο σταδιακός περιορισμός των εδρών και η ανάγκη για θητείες πρυτάνεων με μεγαλύτερη διάρκεια υπαγόρευσε και την αλλαγή των χαρακτηριστικών του πρύτανη που οδήγησε στα νέα μοντέλα διοίκησης. 

Ορισμένοι διαφωνούν με επιχείρημα την ανάγκη δημοκρατίας στα πανεπιστήμια. Λένε: Φαντασθείτε το πρωθυπουργό μας να μην τον εξέλεγαν οι πολίτες της χώρας αλλά να τον επέλεγε κάποιο εξωτερικό συμβούλιο. Η αναλογία είναι ατυχής. H κάλπη δεν αποτελεί αυταπόδεικτα το κατάλληλο σύστημα επιλογής διοίκησης για κάθε οργανισμό. Εξαρτάται από τα ποιά είναι τα χαρακτηριστικά του οργανισμού και ποιός είναι ο σκοπός του. Αρκεί να φανταστούμε για παράδειγμα τον υπουργό εξωτερικών να τον εξέλεγαν -στο όνομα της δημοκρατίας-οι διπλωμάτες της διπλωματικής υπηρεσίας και οι υπάλληλοι του υπουργείου εξωτερικών και να μην είχε καμμία αναφορά στην κοινωνία. Η αποστολή του πρωθυπουργού, των υπουργών και των δημάρχων είναι να υπηρετούν τους πολίτες οι οποίοι αποτελούν και το σώμα στο οποίο έχουν αποκλειστική αναφορά και λογοδοτούν. Και γι'αυτό εκλέγονται. Η αποστολή του πρύτανη όμως δεν είναι απλά να υπηρετεί τους καθηγητές του ιδρύματός του. Η αποστολή του πανεπιστημίου ώς οργανισμού είναι να υπηρετεί την κοινωνία.Τα πανεπιστήμια δεν είναι οργανισμοί για να στήνονται κάλπες. Και για να προλάβω τις αντιδράσεις: Στο πανεπιστήμιο του Berkeley, ένα από τα πλέον δημοκρατικά πανεπιστήμια στον κόσμο με παράδοση στην ελεύθερη διακίνηση των ιδεών, η μόνη περίπτωση που έχει υποπέσει στην αντίληψή μου που στήνονται κάλπες είναι οι εκλογές για ανάδειξη συνδικαλιστικών εκπροσώπων. (Ανέφερα το Berkeley για ευνόητους λόγους. Το ίδιο ισχύει και στα περισσότερα πανεπιστήμια).

Ορισμένοι από τους διαφωνούντες απαξιώνουν το μοντέλο Συμβουλίου-Πρυτάνεως όπως το περιέγραψα, χαρακτηρίζοντάς το "αμερικανικό". Και πράγματι ήταν τα αμερικανικά πανεπιστήμια που πρώτα το υιοθέτησαν . Αξίζει όμως να αναρωτηθούμε γιατί όλο και περισσότερα πανεπιστήμια στην Ευρώπη στην Ασία και στην Αυστραλία προσαρμόζονται στα νέα αυτά δεδομένα; Γιατί άραγε μια άλλη παράδοση των ΗΠΑ (δημοκρατική σύμφωνα με τον ορισμό των διαφωνούντων), η επιλογή των τοπικών σερίφηδων (και των εισαγγελέων) με εκλογές και κάλπες, δεν έχει βρει αντίστοιχους θαυμαστές εκτός ΗΠΑ; Προφανώς γιατί και ο σερίφης και ο εισαγγελέας δεν περιλαμβάνονται στους θεσμούς που η κάλπη αποτελεί το καλύτερο σύστημα επιλογής. Από την στιγμή που ο σερίφης (και ο εισαγγελέας) έχει εκλογική βάση, η αμεροληψία των αποφάσεών του τίθεται σε αμφιβολία. 

Προφανώς βεβαια το πανεπιστήμιο δεν ειναι ένας οποιοσδήποτε οργανισμός. Ούτε οι καθηγητές πανεπιστημίου είναι υπάλληλοι με την συνήθη έννοια. Έχουν κάποια ειδικά χαρακτηριστικά και επομένως διοικητικά το πανεπιστήμιο απαιτεί μία ειδική διαχείριση. Ο πρύτανης πρέπει να είναι ακαδημαϊκός με εξαιρετικές ακαδημαϊκές αλλά και διοικητικές ικανότητες. Το συμβούλιο δεν επιλέγει απλά κάποιον που του αρέσει. Ορίζει μία επιτροπή διερεύνησης που περιλαμβάνει εξέχουσες ακαδημαϊκές προσωπικότητες και μπορεί να επιλέξει ανάμεσα στις τεκμηριωμένες εισηγήσεις που θα υποβληθούν. Για όσους έχουν αμφιβολίες: ας κοιτάξουμε την "ποιότητα" των πρυτάνεων των πανεπιστημίων με εξωτερικά συμβούλια διοίκησης. Δεν είναι δύσκολο να βρει κανείς στοιχεία στο διαδίκτυο. 

Τέλος, μερικές λέξεις για το συνταγματικό. Η συνταγματικότητα ή μη των νόμων δεν συμβαδίζει υποχρεωτικά με την πλειοψηφούσα γνώμη των καθηγητών της Νομικής. Δεν κρίνεται ούτε από την άποψη επιστημονικών συμβουλίων, όσο έγκριτα και αν είναι αυτά. Κρίνεται από το Συμβούλιο της Επικρατείας. Και το Συμβούλιο αυτό -όπως και άλλα αντίστοιχα ανώτατα δικαστήρια στο εξωτερικό- έχει δείξει διαχρονικά ότι κατά την λήψη των αποφάσεών του, λαμβάνει υπόψη του και τις μεταβαλλόμενες κοινωνικές συνθήκες. Για να μείνουμε στα της παιδείας, δεν είναι τυχαίο ότι, ενώ στα τέλη της δεκαετίας του 80 το ΣτΕ είχε αποφανθεί αρνητικά για την συμμετοχή των διοικητικών υπαλλήλων στις πρυτανικές εκλογές , πρόσφατα την αποδέχθηκε ως συνταγματική. Μια και μιλάμε και για την Αμερική δεν είναι επίσης τυχαίο ότι το Ανώτατο δικαστήριο, είναι για εκπαιδευτικά θέματα που έχει αλλάξει στάση περισσότερες φορές από οποιοδήποτε άλλο θέμα Οι εκάστοτε κοινωνικές συνθήκες επηρρεάζουν και τον τρόπο σκέψης των δικαστών. 

Το δίλημμα σήμερα είναι το εξής: Θα κάνουμε ένα βήμα για να πάμε εκεί που ήταν τα ευρωπαικά πανεπιστήμια την δεκαετία του 80 με την ελπίδα να μικρύνουμε την απόσταση από τα καλά πανεπιστήμια σε κάποια μελλοντική στιγμή, ή θα διαμορφώσουμε τους κανόνες που θα επιτρέψουν στις δημιουργικές δυνάμεις -νέους κυρίως- που υπηρετούν σήμερα στα πανεπιστήμιά μας να ανταγωνισθούν στην διεθνή σκηνή, χωρίς τους περιορισμούς που επιβάλει ένα παρωχημένο σύστημα διοίκησης;

http://panaretos.blogspot.com