Πρέπει να διαβαστεί κυρίως από τους ευρωσκεπτικιστές - Α. Μαυρογιάννης: Η EE είναι η καλύτερη προστασία για την Κύπρο

Ο λόγος του ξεκάθαρος και καθόλου συμβατικός. Η Ευρώπη δεν παλινδρομεί. Δεν κινδυνεύει. Είναι κάτι περισσότερο από το άθροισμα των μερών της. Δεν ήταν ποτέ ο ελάχιστος κοινός παρονομαστής και αυτό είναι το σπουδαίο της ευρωπαϊκής ενοποίησης, αυτό είναι ο ευρωπαϊκός βολονταρισμός. Εκείνα που θεωρούμε σήμερα ως δύσκολα και κρίσεις είναι μικρά ατυχήματα στη διαδρομή της.

Όταν τα λόγια αυτά προέρχονται από τον πρώην υφυπουργό Προεδρίας για Ευρωπαϊκά Θέματα, τον διαπραγματευτή, πρέσβη Ανδρέα Δ. Μαυρογιάννη, δεν μπορεί παρά να έχουν τη βαρύτητα της γνώσης και της τεκμηρίωσης. Όσον αφορά τη «Λευκή Βίβλο» του προέδρου της Κομισιόν Ζαν Κλοντ Γιούνκερ, εξηγεί πως περιέχει διαπιστώσεις και ιδέες, η οποία φιλοδοξεί να θέσει το πλαίσιο για την επιβεβλημένη συζήτηση μεταξύ των κρατών – μελών και των θεσμών. Εκτιμά ότι παρουσιάζει προβληματισμούς και δεν προσφέρει έτοιμες συνταγές.

Τα 60ά της γενέθλια θα γιορτάσει η Ευρωπαϊκή Ένωση στις 25 Μαρτίου με μία σύνοδο κορυφής στη Ρώμη, με τον πρόεδρο της Κομισιόν Ζαν Κλοντ Γιούνκερ να δίνει στις κυβερνήσεις των «27» μία «Λευκή Βίβλο» και πολλοί να μιλούν για ένα αβέβαιο αύριο.
Δεν θα έλεγα αβέβαιο αύριο αν σκεφτεί κανείς πως το 1957 ήταν 6 κράτη – μέλη, σήμερα είναι 28 (σύντομα 27) και έχουμε κι άλλους υποψήφιους.

Μήπως άρχισε η αντίστροφή μέτρηση;
Πάντα υπάρχουν σκαμπανεβάσματα, η Ευρώπη θα τραβήξει μπροστά και δεν βλέπω κάτι κακό με τη «Λευκή Βίβλο». Να θυμίσω ότι η ευρωπαϊκή ενοποίηση δεν ξεκίνησε το 1957. Οι πρώτοι υπερεθνικοί ευρωπαϊκοί θεσμοί δημιουργήθηκαν το 1950 μετά τη δήλωση Schuman που είχε συντάξει ο Jean Monnet ή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα και μετά την Ευρωπαϊκή Κοινότητα Ατομικής Ενέργειας. Το 1954 πήγε να γίνει ευρωπαϊκή αμυντική κοινότητα, η οποία δεν επικυρώθηκε και δεν τέθηκε σε εφαρμογή. Το 1957 δημιουργήθηκε η Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα. Για την ακρίβεια ούτε και το 1950  δεν ήταν η πρώτη απόπειρα. Μέσα από τις στάχτες  του Β’ Παγκοσμίου  Πολέμου ξεκίνησε μια πρώτη προσπάθεια προς την κατεύθυνση της ενοποίησης με πρωταγωνιστή τον Churchill που έδωσε το Συμβούλιο της Ευρώπης, που ήταν όμως καθαρά διακυβερνητικό σχήμα. Αν έχει κανείς μια διαχρονική θεώρηση αυτού του εξόχως πολιτικού σχεδιασμού, που εμπεδώνει προοδευτικά  τις «οργανικές συνθήκες της ειρήνης» κατά την έκφραση Jean Monnet, δεν μπορεί σήμερα παρά να θεωρεί αξιοθαύμαστα τα επιτεύγματα της ενοποιητικής διαδικασίας. Τις δυσκολίες και τις κρίσεις αναμενόμενες, φυσιολογικές και ως μικρά ατυχήματα στη διαδρομή της.

Η ευρωπαϊκή ενοποίηση δεν έχει επιτευχθεί.
Η ολοκλήρωση είναι μια συνεχής διαδικασία και δεν αναμένουμε ότι θα επιτευχθεί από τη μια μέρα στην άλλη. Έγιναν,  όμως, πολλά, στους θεσμούς, στις πολιτικές, στην ολοκλήρωση.

Τα 60 χρόνια δεν είναι από τη μια μέρα στην άλλη.
Δεν είναι μεγάλη περίοδος και όπως έλεγε ο Jean Monnet είναι μέσα από έμπρακτες εκφάνσεις της αλληλεγγύης που θα δημιουργηθεί και όχι με μια κατασκευή από τα πάνω προς τα κάτω. Η Ευρώπη είναι κάτι περισσότερο από το άθροισμα των μερών της. Αυτή είναι η έννοια του ευρωπαϊκού βολονταρισμού και θέλει μια κινητήρια δύναμη που μπορεί να είναι οι κυβερνήσεις, η κοινωνία πολιτών, τα οργανωμένα σύνολα. Κάποτε επικρατούν πολιτικές συγκυρίες και δυνάμεις που δεν επιτρέπουν περαιτέρω βήματα και κάποτε όχι. Είναι μια συνεχής διαλεκτική σχέση ανάμεσα στην εμβάθυνση, τη μεγέθυνση και τη σταθεροποίηση. Πρέπει να είμαστε πραγματιστές. Για μένα δεν υπάρχει κάτι που να είναι ιδιαίτερα παράξενο. Θα ήθελα σίγουρα να είχαν γίνει περισσότερα, αλλά αν δούμε για παράδειγμα την περίπτωσή μας, το πώς η Κύπρος κατάφερε να ενταχθεί στην ΕΕ και τη σημασία της ένταξης θα έλεγα ότι άλλαξε καθοριστικά την πορεία και τη μοίρα του τόπου, αν μη τι άλλο θέτοντάς τη σταθερά στη φυσιολογική της τροχιά. Φιλοδοξούμε και είμαστε περήφανο και υπεύθυνο μέλος της μεγάλης ευρωπαϊκής οικογένειας.

Πολλοί όμως καταλογίζουν στην Ευρώπη το κούρεμα που αποφασίστηκε από το Eurogroup.
Δεν μπορεί να φταίει η Ευρώπη για τα μη βιώσιμα επίπεδα δανεισμού μας, τόσο του δημόσιου όσο και του τραπεζικού τομέα. Δεν προκάλεσε η Ευρώπη το κούρεμα. Η Ευρώπη προσπαθεί από τη φύση της να είναι όχι μέρος του προβλήματος αλλά μέρος της λύσης. Προς Θεού δεν ωραιοποιώ τα πράγματα και ούτε είμαι ευτυχής με αυτό που συνέβη. Θα ήθελα να υπήρχε περισσότερη κατανόηση και μεγαλύτερη αλληλεγγύη. Το bail-in ήταν σκληρό, οδυνηρό και άδικο. Ας αναλογιστούμε όμως τι θα γινόταν αν δεν ήμασταν στην Ευρωζώνη και τι θα γινόταν αν ακολουθούσαμε τις ανεύθυνες αλχημείες διαφόρων που ήθελαν να εγκαταλείψουμε την Ευρωζώνη και την Ευρωπαϊκή Ένωση. Δεν είναι εν τέλει η συμμετοχή μας που μας επέτρεψε να επιβιώσουμε από αυτή τη δύσκολη περιπέτεια; Ίσως αν είχαμε περισσότερη Ευρώπη για να μην μπορούμε να μπούμε αδόκητα σε περιπέτειες, να μην φτάναμε στο κούρεμα. Ίσως να έπρεπε να καταλογίζουμε ευθύνες στην έλλειψη Ευρώπης και του συνεπακόλουθου εξορθολογισμού.

Όταν η χώρα μας είχε την Προεδρία του Συμβουλίου της ΕΕ μιλούσαμε για καλύτερη Ευρώπη.
Με μεγάλη χαρά είδα ότι ο πρόεδρος Γιούνκερ και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή τον τελευταίο καιρό ασπάσθηκαν την έννοια της καλύτερης Ευρώπης. Η ιδέα που είχαμε προωθήσει στην κυπριακή Προεδρία ήταν για προβάδισμα της ποιότητας έναντι της ποσότητας, μια καλύτερη Ευρώπη που να σημαίνει περισσότερα στους πολίτες της και στον κόσμο. Σίγουρα έγιναν λάθη και υπολειπόμαστε σε πολλά των στόχων μας και έχει δημιουργηθεί και ένα φαινόμενο αποξένωσης και απαξίωσης των θεσμών, αλλά συνολικά η πορεία πάει προς τα μπρος. Το παρομοιάζω με ένα αυτοκινητόδρομο όπου υπάρχουν διάφορες λωρίδες, δεν προχωρούν όλοι με την ίδια ταχύτητα, αλλά πηγαίνουν προς την ίδια κατεύθυνση και πρέπει να σέβονται τους ίδιους  κανόνες. Εκείνος που είναι στην αριστερή λωρίδα μπορεί κάποτε να βγει, αλλά μπορεί να ξαναμπεί στην πορεία έστω και αν θα χρειαστεί να κάνει ολόκληρο κύκλο για επαναστροφή.

Αυτό δημιουργεί την Ευρώπη των δυο ταχυτήτων.
Μπορεί να είναι δυο ή τρεις ταχύτητες, δεν έχει σημασία. Αν δεν δεχτούμε την ιδέα της διαφοροποίησης, ο κίνδυνος είναι να έχουμε κι άλλο Brexit. Στο δρόμο αυτό πρέπει να σέβεσαι τους ίδιους κανόνες αλλά και να λαμβάνεται υπόψη η διαφορετικότητα και οι ειδικές ανάγκες του καθενός. Θα μπορούσε να ονομαστεί συμφωνημένη και συντονισμένη διαφοροποίηση. Χωρίς να εγκαταλείπεται η συνέργεια, η ώσμωση, η συμπληρωματικότητα και η αλληλεγγύη.

Όλοι μιλούν για μεγάλη κρίση που περνά σήμερα η Ευρώπη.
Ο κόσμος περνά κρίση και η Ευρώπη είναι μέρος του κόσμου και φυσιολογικά επηρεάζεται. Είναι όμως τυχαίο που διατηρεί ατόφια την ελκυστικότητά της; Χώρες θέλουν να ενταχτούν, πρόσφυγες και μετανάστες θέτουν σε κίνδυνο τη ζωή τους για το ευρωπαϊκό όνειρο, άρρηκτα δεμένο με την αναζήτηση ενός καλύτερου μέλλοντος. Η Ευρώπη, παρά τις αδυναμίες της πρωτοπορεί στην ποιότητα ζωής, την ευημερία, την κοινωνική ευαισθησία, είναι χώρος δικαίου και προστασίας ανθρωπίνων δικαιωμάτων, δημοκρατίας και πανανθρώπινων αξιών.

Η ΕΕ βρέθηκε αντιμέτωπη με το μεγαλύτερο μεταναστευτικό ρεύμα, φάνηκε όμως ανίκανη να το διαχειριστεί.
Είναι πράγματι πολύ δύσκολο να αντιμετωπίσει η ΕΕ αυτού του μεγέθους τα κύματα αιτητών ασύλου και οικονομικών  μεταναστών. Όμως η απάντηση ακριβώς επειδή είμαστε χώρος δικαίου, χώρος αρχών και αξιών δεν μπορεί να είναι εύκολη και αυταρχική και να μη σέβεται τους ανθρώπους και την περίστασή τους. Πώς να συμφιλιώσεις τα όρια του εφικτού με τις αξίες σου, πώς να διαφυλάξεις την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, χωρίς να δημιουργήσεις φαινόμενα απόρριψης και προστατευτισμού. Δύσκολη άσκηση που τεντώνει τα όρια μας αλλά απαραίτητη για τον ανθρώπινο πολιτισμό. Δεν είναι όμως οξύμωρο σήμερα στην εποχή της παγκοσμιοποίησης να έχουμε πολύ μεγαλύτερη δυσκολία  διαχείρισης του φαινομένου αυτού;

Μήπως φταίει ο τρόπος που το αντιμετωπίζουμε, με κάποια κράτη – μέλη να αρνούνται να δεχτούν τους πρόσφυγες;
Δεν υπάρχει η μαγική συνταγή για συγκερασμό της ανθρωπιστικής διάστασης με την υπευθυνότητα και την αλληλεγγύη μεταξύ εταίρων. Όταν είχαμε την Προεδρία προσπαθήσαμε πάρα πολύ για να υπάρχει ευρωπαϊκή αλληλεγγύη στα θέματα μετανάστευσης, αλλά είναι πάρα πολύ δύσκολο να πείσεις τον άλλο να υποκαταστήσει τα κράτη της πρώτης γραμμής. Είχαμε κάποια επιτυχία αλλά όχι ικανοποιητική. Είναι και θέμα αριθμών και μεγέθους. Μαζικά κύματα ξεπερνούν τις υφιστάμενες δυνατότητες, ιδιαίτερα όταν κάποιοι άσπονδοι φίλοι μας προωθούν το ρεύμα αυτό για να εκβιάζουν την Ευρώπη.

Η Ευρώπη είναι στα δικά μας χέρια

Ο πρόεδρος Γιούγκερ καλεί τα 27 κράτη μέλη να απαντήσουν στα 5 σενάρια της «Λευκής Βίβλου» που είναι: πρώτο «Καμία αλλαγή», δεύτερο «ΕΕ με μόνο την εσωτερική αγορά», τρίτο «Όσοι μπορούν, να κάνουν περισσότερα», τέταρτο «Να κάνουμε λιγότερα, καλύτερα» και πέμπτο «Να κάνουμε περισσότερα όλοι μαζί». Εσείς τι θα ψηφίζατε;
Τα τρία τελευταία μαζί, σε ένα πραγματιστικό μείγμα, μπορούν να οδηγήσουν σε καλύτερη Ευρώπη. Το καλύτερο σημαίνει να κάνεις εκείνα που πρέπει, να σέβεσαι την αναλογικότητα, την επικουρικότητα και το σωστό επίπεδο και ιδιαίτερα σε περιόδους κρίσης, να έχεις σωστή αντίληψη των πραγμάτων για να κάνεις τα κατάλληλα και τα δέοντα. Από την άλλη δεν μπορείς να απαιτείς ότι όλοι θα προχωρούν με τον ίδιο ρυθμό, γι’ αυτό χρειάζεται ένας συνδυασμός, στον αυτοκινητόδρομο εσύ επιλέγεις την ταχύτητά σου αλλά υπάρχει ένα μίνιμουμ που καλείσαι να τηρείς και οφείλεις να σκέφτεσαι και τους άλλους ως συνοδοιπόρους. Η Ευρώπη ήταν πάντα πέρα από τον ελάχιστο κοινό παρονομαστή και αυτό είναι η σπουδαιότητα και η μοναδικότητα της  ευρωπαϊκής ενοποιητικής διαδικασίας, με κινητήρια δύναμη τον ευρωπαϊκό βολονταρισμό. Στην Ευρώπη σήμερα βρίσκουμε τον βασικό στοχασμό που αναγνώρισε ο Καστοριάδης, σε συνάφεια με την αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία, πως μέσα από τη συμμετοχή έχουμε τη φαντασιακή θέσπιση της ευρωπαϊκής κοινωνίας που ολοκληρώνεται μέσα από τη διαρκή της αμφισβήτηση.

Η «Λευκή Βίβλος» μπορεί να αντιμετωπίσει τα προβλήματα;
Η «Λευκή Βίβλος» απόλυτα θεμιτά παρουσιάζει κάποιους προβληματισμούς, δεν προσφέρει έτοιμες συνταγές. Περιέχει διαπιστώσεις και ιδέες, φιλοδοξεί να θέσει το πλαίσιο για την επιβεβλημένη συζήτηση μεταξύ των κρατών – μελών και των θεσμών. Δεν θεωρώ ότι είναι πανάκεια ούτε αυτός ήταν ο σκοπός και η φιλοδοξία της, είναι μια αξιόλογη συνεισφορά σε ένα ευρύτερο, επίκαιρο, προβληματισμό.

Γκρίζα ήταν η πρώτη υποδοχή της Βίβλου, κάποιοι απογοητεύτηκαν καθώς ήθελαν να ακούσουν περισσότερα υπέρ της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης.
Ο πρόεδρος Γιούνκερ ανάλαβε την πρωτοβουλία και παρουσίασε το πλαίσιο. Ο στοχασμός και οι αποφάσεις εναπόκεινται σε όλους τους εταίρους και τους θεσμούς από κοινού.

Εμείς κρατούμε την Ευρώπη στα χέρια μας;
Βεβαίως την έχουμε στα χέρια μας. Στην Κύπρο υπήρχε μια τάση για μια παθητική και αλλοτριωμένη αντίληψη που θεωρούσε πως η Ευρώπη είναι για να μας προσφέρει και όχι για να προσφέρουμε. Η Κύπρος είναι κράτος – μέλος και έχει ευθύνη,  υποχρέωση και φιλοδοξία να συμμετέχει και να συνεισφέρει στην ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, συμμετέχοντας με απαιτήσεις σε όλες τις πολιτικές.

Η συμμετοχή στην Ευρωπαϊκή Ένωση είναι η καλύτερη προστασία για την Κύπρο

Δεν είδαμε την Ευρώπη να μας προστατεύει στο εθνικό θέμα.

Βεβαίως η Ευρώπη μας προστατεύει. Η παρουσία μας στην ΕΕ είναι εξ αντικειμένου παράγοντας ασφάλειας, σταθερότητας και προβλεψιμότητας, είναι καταλύτης θετικής αλλαγής, είναι ο βασικός άξονας για την επανένωση του τόπου μας σε μια σύγχρονη, δημοκρατική ευρωπαϊκή κοινωνία. Η παρεξήγηση συνίσταται στην αντίληψη πως η Ευρώπη θα προστάτευε μόνο στέλλοντας στρατό. Είναι πολύ πιο πολύπλοκα τα πράγματα.

Μπήκαμε στην Ευρώπη για να λύσουμε το Κυπριακό, λένε κάποιοι.
Εξ αντικειμένου το γεγονός ότι ανήκουμε στην Ευρωπαϊκή Ένωση στην ποικιλόμορφη μα δυναμική Ευρωπαϊκή Ένωση και συμμετέχουμε στο κοινό όραμα, έχει ενδυναμώσει την Κύπρο και περιγράφει ικανοποιητικά απαιτητικές παραμέτρους λύσης. Το ευρωπαϊκό κεκτημένο είναι η ακίδα στο δόρυ μας. Αν αφηνόταν ο καταλυτικός ρόλος της διαδικασίας και της ίδιας της ένταξης να λειτουργήσει όπως είχε τη δυναμική, ίσως να ήμασταν καλύτερα. Μερικοί όμως, δεν θα πω ποιοι, όλοι ξέρουμε, έβαλαν το χεράκι τους για να τον ακυρώσουν.

Το τουρκικό αίτημα για 4 ελευθερίες δεν θα μπορούσε η Ευρώπη να το είχε ξεκαθαρίσει αμέσως;
Η Τουρκία μπορεί να ζητά ό,τι θέλει, εμείς που διαπραγματευόμαστε το Κυπριακό πρέπει να προστατεύσουμε και την Κύπρο και την ΕΕ από τέτοιες κακοτοπιές. Σίγουρα δεν μπορούμε να δεχθούμε να είμαστε ο δούρειος ίππος για να αποκτήσει η Τουρκία δικαιώματα είτε στην Κύπρο είτε στην Ευρωπαϊκή Ένωση από το παράθυρο και ούτε ποτέ θα δεχθούμε να υποβιβαστούμε σε δεύτερης κατηγορίας κράτος – μέλος για να ικανοποιήσουμε την Τουρκία. Είναι για μας σαφές και ξεκάθαρο σε βαθμό που δεν έχω καμία ιδιαίτερη απαίτηση από τους εταίρους μας πέρα από το σεβασμό προς την ιδιότητά μας ως ισότιμο μέλος και προς τη θέση μας και την πολιτική μας. Μας καταλαβαίνουν και μας στηρίζουν.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση μπορεί να δώσει λύσεις στα επίμαχα σημεία του Κυπριακού, αυτά τα δύσκολα που έμειναν;
Εκείνο που μπορεί να κάνει η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι απλό, δεδομένο και αυτονόητο ήτοι ο σεβασμός προς την Κύπρο ως κράτος-μέλος και η επιμονή στην εφαρμογή του κεκτημένου και των αρχών και αξιών της Ένωσης. Τίποτε άλλο. Δεν είμαστε μέρος ανατολίτικου παζαριού. Δέον η Ευρώπη στον καθορισμό της σχέσης της με την Τουρκία, να συμπεριφερθεί σύμφωνα με τις αξίες της, σύμφωνα με τις ανάγκες της, τα συμφέροντά της και λαμβάνοντας υπόψη τη θέση όλων των κρατών μελών. Οφείλω να υπενθυμίσω πόσο ενοχλητικές ήταν οι τοποθετήσεις κοντά στο δημοψήφισμα του 2004 ότι «εσείς βρείτε τα και ό,τι και να γίνει εμείς θα το διευθετήσουμε εντός του κοινοτικού κεκτημένου». Τέτοιες ανεύθυνες και άτοπες  διακηρύξεις είναι καταστροφικές.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση θα στηρίξει το δικαίωμα της Κυριακής Δημοκρατίας στην εξόρυξη φυσικού αερίου;
Βεβαίως το στηρίζει και μάλιστα έμπρακτα στηρίζοντας και συνεισφέροντας στη δυνατότητα να προσφέρει η Κύπρος και η Ελλάδα εναλλακτικές επιλογές στους δρόμους της ενέργειας, συμβάλλοντας έτσι και στην ενεργειακή ασφάλεια της Ένωσης στο σύνολό της. Έρχεται να συμβάλει στη χρηματοδότηση αγωγού στη Μεσόγειο, καθιστώντας έτσι ρεαλιστικό το σενάριο αυτό. Είναι μέγιστη, αποφασιστικής σημασίας συνεισφορά για τη θεώρηση του θέματος του φυσικού αερίου της Ανατολικής Μεσογείου. Από εκεί και πέρα το ζητούμενο θα ήταν να επέμβει η ΕΕ στρατιωτικά; Είναι δυνατόν ή μήπως δυνατότερο να λειτουργεί αποτρεπτικά έναντι απειλών; Η συμμετοχή μας στην ΕΕ είναι εξ αντικειμένου ο ισχυρότερος παράγοντας προστασίας. 

Σε στιγμή κρίσεως θα μας στηρίξει έμπρακτα, διότι μέχρι τώρα δεν την είδαμε να ρίχνει την Τουρκία.
Εξαρτάται τι εννοούμε να μας στηρίξει. Η Ευρωπαϊκή Ένωση σίγουρα δημιουργεί τις προϋποθέσεις, ως ένα βαθμό για να μπορεί η Κύπρος να κάνει και να υλοποιήσει τις επιλογές της. Μπορεί η Ευρώπη σήμερα να έλθει να ενισχύσει την αμυντική ικανότητα της Κύπρου; Θα το ήθελα πολύ, προβλέπεται στις Συνθήκες, αλλά αμφιβάλλω. Λειτουργεί όμως αποτρεπτικά. Επιπλέον, τουλάχιστον σε θέματα σεβασμού του διεθνούς δικαίου, θέματα θέσεων και αρχής, η Ευρώπη σαφώς αναγνωρίζει και συμβάλλει στην προστασία της κυριαρχίας, των κυριαρχικών δικαιωμάτων και της αυτονομίας της Κυπριακής Δημοκρατίας.

Θα επιβιώσει και χωρίς τους Βρετανούς

Η Ευρώπη τα τελευταία χρόνια δεν κατάφερε να πάρει έγκαιρα μέτρα και ο κόσμος κουράστηκε να συζητά τα ίδια θέματα χωρίς να βλέπει λύσεις. 
Πρωτίστως οι εθνικές κυβερνήσεις έπρεπε να δράσουν πιο έγκαιρα και πιο αποτελεσματικά, βεβαίως και η Ευρωπαϊκή Ένωση με την εκδήλωση της κρίσης δεν είχε στη διάθεσή της τα κατάλληλα εργαλεία για την αντιμετώπισή της. Οι διαδικασίες της απεδείχθησαν βραδείες και αναποτελεσματικές ενώπιον του μεγέθους του προβλήματος. Τα οχτώ τελευταία χρόνια καταβάλλεται τεράστια προσπάθεια για να μπορέσει η Ένωση να αποκτήσει τα εργαλεία και τους μηχανισμούς που χρειάζεται για την αντιμετώπιση παρόμοιων κρίσεων και των συνεπειών τους. Δυστυχώς, όμως, στον δρόμο χάνουμε το Ηνωμένο Βασίλειο και επίσης κλονίστηκε η εμπιστοσύνη των πολιτών.

Πώς θα είναι η Ευρώπη των «27»; 
Σίγουρα είναι ατυχής εξέλιξη το Brexit, το Ηνωμένο Βασίλειο είναι μέρος του πυρήνα του ευρωπαϊκού πολιτισμού με πολύ σημαντική συνεισφορά. Είναι κρίμα που παραιτείται από την ευρωπαϊκή περιπέτεια, όσο κι αν κάποιοι πιστεύουν, και όχι αναίτια, πως ήταν τροχοπέδη στην περαιτέρω ολοκλήρωση. Η Ευρώπη θα επιβιώσει και χωρίς τους Άγγλους, θα ήταν όμως καλύτερα να τους είχαμε μαζί μας.

Φιλελεύθερος