Ευκαιρία (;) βελτίωσης των σχέσεων ΕΕ-Τουρκίας

του Marc Pierini

Στην Τουρκία, μετά από την έγκριση μιας ευρείας συνταγματικής μεταρρύθμισης στις 16 Απριλίου και μιας άτυπης συνόδου των υπουργών Εξωτερικών της ΕΕ στις 28-29 Απριλίου, κυριάρχησαν δύο εντυπώσεις. Η τουρκική ηγεσία πιστεύει ότι έχει κάνει τους ηγέτες της ΕΕ να αναγνωρίσουν τα λάθη τους, ενώ οι υποστηρικτές της δημοκρατίας θεωρούν ότι η ΕΕ τους έχει απογοητεύσει. Ενάντια σε όλα τα προγνωστικά, ίσως σημειωθεί κάποια πρόοδος στο περιθώριο της συνόδου του ΝΑΤΟ στις 25 Μαΐου στις Βρυξέλλες, με την προϋπόθεση ότι θα υπάρχει αρκετή καλή θέληση από την πλευρά της Τουρκίας, και ότι η ΕΕ και η Τουρκία θα μπορέσουν να επιλύσουν τις πιο άμεσες προτεραιότητές τους. Αυτό θα άφηνε το ζήτημα της επανέναρξης των διαπραγματεύσεων ένταξης της Άγκυρας για μια μελλοντική ημερομηνία.

Δεν υπάρχει περιθώριο για ευνοϊκή μεταχείριση, αντιθέτως, θα υπάρξει μια σωστή αξιολόγηση. Οι ηγέτες της ΕΕ έχουν μπερδευτεί -ενα μεγάλο understatement- από τον κατακλυσμό των ύβρεων που ακούστηκαν εναντίον τους στη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας και έχουν μπερδευτεί επίσης από το οριακό, αμφισβητούμενο αποτέλεσμα της ψηφοφορίας.

Ωστόσο, στη συνάντησή τους στη Μάλτα στο τέλος Απριλίου, οι υπουργοί Εξωτερικών της ΕΕ επέλεξαν την οδό της μετριοπάθειας, με την επικεφαλής εξωτερικής πολιτικής της ΕΕ, Foderica Mogherini, να κάνει λόγο ακόμη και για "σεβασμό” του αποτελέσματος του δημοψηφίσματος. Μια τέτοια απροσδόκητη εξέλιξη -την οποία μεταφράζουν οι φιλελεύθεροι Τούρκοι ως έγκριση -έχει προκαλέσει σοκ μεταξύ των υποστηρικτών της δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, οι οποίοι βλέπουν την ΕΕ να αγγίζει άκρα που πίστευαν πως ήταν εκτός ορίων. Αλλά οι υπουργοί της ΕΕ έθεσαν σαφείς κόκκινες γραμμές: η υποβάθμιση του κράτους δικαίου της Τουρκίας δεν αφήνει περιθώριο για πρόοδο στις διαπραγματεύσεις ένταξης της χώρας στην ΕΕ, και εξαρτάται από την Άγκυρα να δείξει πραγματική πρόοδο προς τα δημοκρατικά πρότυπα της ΕΕ.

Το κράτος δικαίου της Τουρκίας, οι διαδικασίες του δημοψηφίσματος και η συνταγματική μεταρρύθμιση, έχουν λάβει ομόφωνα αρνητικές αξιολογήσεις από όλους τους εμπλεκόμενους οργανισμούς: την Επιτροπή Βενετίας του Συμβουλίου της Ευρώπης και την  Ολομέλεια του Κοινοβουλίου, τον ΟΑΣΕ, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, και την Κομισιόν. Ωστόσο δεν υπάρχει ούτε μία λέξη για το τι θα γίνει από εδώ και πέρα.

Η επόμενη ευκαιρία για διάλογο θα είναι στο περιθώριο της συνόδου του ΝΑΤΟ στις Βρυξέλλες στις 25 Μαΐου, όταν ο Τούρκος πρόεδρος θα έχει δύο τουλάχιστον κρίσιμες συναντήσεις: μία με τον νεοεκλεγέντα πρόεδρο Emmanuel Macron της Γαλλίας, και μία άλλη με τον πρόεδρο της Κομισιόν Jean-Claude Juncker και τον πρόεδρο του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, Donald Tusk.

Εν όψει αυτών των συνομιλιών, το αφήγημα της Άγκυρας είναι ότι η Τουρκία θα πρέπει να έχει την υποστήριξη της ΕΕ στον αγώνα της κατά της τρομοκρατίας και να μην την αφήσει άλλο να περιμένει στην πόρτα με ανεκπλήρωτες υποσχέσεις. Παρά την ελκυστικότητά τους στην Τουρκία, αυτές οι λέξεις δεν θα έχουν μεγάλη απήχηση στις Βρυξέλλες, για δύο λόγους. Πρώτον, ο χαρακτηρισμός όλων των οπαδών -πραγματικών ή υπόπτων- του κινήματος του εξόριστου ιεροκήρυκα Fethullah Gulen ως τρομοκράτες, ποτέ δεν ήταν πειστικός. Δεύτερον, οι αποκαλούμενες ανεκπλήρωτες υποσχέσεις της ΕΕ αποδεικνύουν μόνο την απροθυμία της Τουρκίας να ευθυγραμμιστεί με τα πρότυπα διακυβέρνησης της ΕΕ. Τα υπόλοιπα είναι είτε διπλωματική χορογραφία είτε λόγος εικονικής πραγματικότητας, όπως όταν ο υπουργός Ευρωπαϊκών Υποθέσεων της Τουρκίας δήλωσε: η εικόνα μετά το δημοψήφισμα, δείχνει την δημοκρατική δύναμη της Τουρκίας”.

Σε έναν ιδανικό κόσμο, η ηγεσία της Τουρκίας θα ήθελε η ΕΕ να υιοθετήσει μια επιεική άποψη για τις συνθήκες ανθρωπίνων δικαιωμάτων της χώρας, την τεράστια υποβάθμιση του κράτους δικαίου και το επερχόμενο σύστημα διακυβέρνησης από έναν. Αυτό δεν πρόκειται να συμβεί. Η δεύτερη καλύτερη επιλογή της Άγκυρας θα είναι να συνεχίσει με την ΕΕ σε θέματα εμπορίου και επενδύσεων, ανεξαρτήτως θεμάτων διακυβέρνησης, στο όνομα της στρατηγικής σημασίας της Τουρκίας. Ούτε αυτό πρόκειται να συμβεί.

Στον πραγματικό κόσμο, ο δρόμος για την ειρήνευση μεταξύ των Ευρωπαίων και Τούρκων ηγετών είναι πολύ περιορισμένος. Θα εξαρτηθεί από λίγα μέτρα καλής θέλησης από την Τουρκία και από μια αμοιβαία συμφωνία για μια δέσμη μέτρων προτεραιότητας.

Πρώτον η Τουρκία θα πρέπει να σεβαστεί τα θεμελιώδη της ΕΕ εγκαταλείποντας τα σχέδιά της για την επαναφορά της θανατικής ποινής και κάνοντας μια σημαντική επιστροφή προς μια φιλελεύθερη δημοκρατική αρχιτεκτονική. Η τωρινή κατάσταση της χώρας δεν είναι πουθενά κοντά στα αναγκαία πρότυπα, και η διεθνής της εικόνα είναι θλιβερή. Η ΕΕ ήταν προσεκτική να μην κλείσει την πόρτα, και έχει απλώς υπενθυμίσει τις αρχές στις οποίες έχει συμφωνήσει η Άγκυρα. Τώρα εξαρτάται από την Τουρκία να αποφασίσει εάν θα μείνει μακριά από αυτές τις αρχές ή εάν θα κινηθεί πιο κοντά σε αυτές. Μια ξεκάθαρη και πρώιμη δήλωση από την ηγεσία της Τουρκίας ότι η επαναφορά της θανατικής ποινής δεν είναι στα χαρτιά, θα βοηθούσε πολύ στο να μετριαστεί η ένταση. Ωστόσο, πολλοί Ευρωπαίοι αμφιβάλλουν ότι η εσωτερική πολιτική της Τουρκίας θα το επιτρέψει αυτό να συμβεί.

Δεύτερον η Άγκυρα θα πρέπει να αντιληφθεί ότι η ΕΕ δεν θα καταπατήσει τις δικές της αξίες σε ό,τι αφορά την υπεράσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και την προώθηση της δημοκρατίας στην Τουρκία: η τακτική του να κλείσουν τα μάτια, δεν αποτελεί επιλογή για τους ηγέτες της ΕΕ. Αντιθέτως, η Άγκυρα θα πρέπει να θεσπίσει συμβολικά αλλά συγκεκριμένα μέτρα όπως, πρώτον, την άμεση απελευθέρωση των δημοκρατικών εκλεγμένων βουλευτών του Λαϊκού Δημοκρατικού Κόμματος (HDP) και πολλών δημοσιογράφων και ακαδημαϊκών που βρίσκονται αυτή τη στιγμή στην φυλακή και δεύτερον, να ξεμπλοκάρει τις ιδιαίτερα σημαντικές, χρηματοδοτούμενες από την ΕΕ, υποτροφίες Jean Monnet. Αυτά θα είναι απτά σημάδια ότι είναι πρόθυμη (η άγκυρα) γι διάλογο με την ΕΕ.

Τρίτον, η Τουρκία και η ΕΕ θα πρέπει να δώσουν προτεραιότητα σε τέσσερις δράσεις στους τομείς αμοιβαίου ενδιαφέροντος: εκσυχρονισμό της τελωνειακής ένωσης ΕΕ-Τουρκίας, διαρθρωτικές ενέργειες για το άσυλο και τους πρόσφυγες, σταθερή εφαρμογή προγραμμάτων που υποστηρίζουν τον πολυδιάστατο εκσυγχρονισμό της Τουρκίας και διαπροσωπικές δραστηριότητες όπως το εκπαιδευτικό πρόγραμμα Erasmus και πολιτιστικές δραστηριότητες, και συνεργασία σε θέματα κατά της τρομοκρατίας. Το κράτος δικαίου και τα ανθρώπινα δικαιώματα στην Τουρκία θα πρέπει να παραμείνουν αναπόσπαστα μέρη αυτών των priority actions.

Εάν και όποτε η Τουρκία αποφασίσει να επιστρέψει σε ένα επίπεδο κράτος δικαίου που είναι συμβατό με τα πρότυπα της ΕΕ, οι συζητήσεις για την ένταξη ίσως ξεκινήσουν εκ νέου. Ωστόσο, αυτό είναι πολύ μακριά, καθώς αντιβαίνει στην προσφάτως εγκριθείσα συνταγματική μεταρρύθμιση και τις πολιτικές προθέσεις της ηγεσίας της Τουρκίας.

Από μια ευρωπαϊκή πολιτική προοπτική, τα μέτρα που αναφέρονται παραπάνω, αποτελούν τα ευνοϊκότερα επιτεύγματα που μπορεί να έρθουν βραχυπρόθεσμα, ιδιαίτερα σε σχέση με τις επικείμενες γαλλικές και γερμανικές κοινοβουλευτικές εκλογές. Αυτό το σχετικό "άνοιγμα”, δεν θα κρατήσει για πάντα.

Από μια ευρύτερη πολιτική προοπτική, η επανέναρξη ενός διαλόγου με την Ευρώπη θα μπορούσε να αποδειχθεί μία από τις λίγες διπλωματικές οδούς που είναι επί του παρόντος ανοιχτές στην Τουρκία, σε μια στιγμή που οι σχέσεις τόσο με τη Ρωσία όσο και με την ΗΠΑ, είναι σε δεινή κατάσταση.

Μπορείτε να δείτε το κείμενο εδώ: http://carnegieeurope.eu/strategiceurope/70038?lang=en