Καταδικάζεται η Ευρώπη σε εξαφανισμό;

Alain Frachon* – Le Monde
Δεν θέλουμε να χαλάσουμε τις διακοπές εκείνων που ακόμα πιστεύουν στην Ενωμένη Ευρώπη, αλλά τα νέα από το μέτωπο είναι άσχημα. Δεν είναι μόνο το τελευταίο έντυπο του αμερικάνικου περιοδικού Time (12 Ιουλίου), που χαρακτηρίζει την Ευρώπη ως «χαμένη ήπειρο», ούτε η τελευταία έκδοση του Newsweek (12 Ιουλίου), που θεωρεί τις ευρωπαϊκές τράπεζες χειρότερες από την Wall Street.
Υπάρχει κάτι πιο σοβαρό, μια έρευνα της αναγνωρισμένης αμερικάνικης επιθεώρησης «The American Interest» (Ιούλιος-Αύγουστος 2010) θέτει ένα απλό ερώτημα: «Μπορεί η Ευρώπη να ξαναξεκινήσει;»
Απάντηση: τίποτα δεν είναι πιο αβέβαιο.
Οκτώ δοκιμιογράφοι, τέσσερεις από τις ΗΠΑ και τέσσερεις από τη παλαιά ήπειρο, αναρωτιούνται για το μέλλον του ευρωπαϊκού οικοδομήματος. Κανένας από τους Αμερικανούς δεν μπορεί να κατηγορηθεί για «yankee» ή ότι κατέχεται από ευρωφοβία του τύπου των πρώτων σελίδων της Wall Street Journal, αντίθετα. Ομοίως, κανένας από τους Ευρωπαίους δεν ανήκει στο στρατόπεδο των Ευρω-σκεπτικιστικών. Εντούτοις, η διάγνωσή τους είναι ίδια. Εκτός απροόπτου, μάλλον απίθανο, η πτώση της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ), ως ιδιαίτερη οικονομική και πολιτική δύναμη, κρίνεται σχεδόν μη αναστρέψιμη. Θα ήταν το τέλος μιας όμορφης ιστορίας, ο αναγγελθείς θάνατος μιας αντίληψης που ανήκει στον εικοστό αιώνα.
Πρώτα απ’ όλα υπάρχει πρόβλημα πίστης. Για να συνεχίζει να υπάρχει η Ευρώπη ως πολιτικό σχέδιο, πρέπει καταρχήν οι πρώτοι ενδιαφερόμενοι να πιστεύουν σ’ αυτό το σχέδιο και όχι μόνο μερικοί της ελίτ, όσο σοφοί και καλοπροαίρετοι κι αν είναι.
Όμως, οι Ευρωπαίοι αμφιβάλουν, λέει ο αμερικανός Kurt Volker, ειδικός στις διατλαντικές σχέσεις στο πανεπιστήμιο Johns Hopkins University, σχολή προηγμένων διεθνών σπουδών. "Γιατί να έχει πίστη ο κόσμος σε ένα μοντέλο που οι Ευρωπαίοι οι ίδιοι φαίνονται να μη πιστεύουν πια;"
Θα μπορούσε να απαντήσει κανείς σ’ αυτόν τον πρώην Πρεσβευτή των ΗΠΑ στο ΝΑΤΟ ότι οι δημοσκοπήσεις για τη δημοτικότητα της Ευρώπης στους ίδιους τους Ευρωπαίους δεν είχαν ποτέ σταθερή κατεύθυνση: μια προς τα κάτω, μια προς τα πάνω - ποτέ τίποτα οριστικό. Αλλά εάν το επιχείρημα της πίστης μπορεί να αμφισβητηθεί, πιο ισχυρή φαίνεται να είναι η απουσία μιας κοινής κατεύθυνσης: οι Ευρωπαίοι δεν συμφωνούν με το τι θα έπρεπε να είναι η Ένωση.
Ο Γερμανός δημοσιογράφος της Welt, Michael Stürmer πιστεύει ότι οι ηγέτες της γηραιάς Ηπείρου θα μπορούσαν να αποφύγουν την κατάρρευση της ΕΕ. Δεν μπορούν ωστόσο να κρύψουν την αδυναμία τους να συμφωνήσουν στα ζητήματα εκείνα που θα καθιστούσαν την Ένωση πολιτικά ισχυρή , εντός και εκτός, ικανή να ασκήσει επιρροή σε όλο το κόσμο.
Το ίδιο πιστεύει και ο Walter Laqueur, αυτός ο μεγάλος αμερικανός ιστορικός γερμανικής καταγωγής . Απογοητευμένος εραστής της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης έγραφε το 2007 ένα βιβλίο θλίψης, με τον δραματικό τίτλο: «Οι τελευταίες ημέρες της Ευρώπης». Παρατείνοντας αυτή τη λυπημένη κραυγή στο The American Interest, παρατηρεί ότι η ΕΕ είναι, βεβαίως, μια ευρεία περιοχή ελεύθερου εμπορίου, αλλά τίποτα περισσότερο. Πέρα από μια συζητήσιμη κοινή αγροτική πολιτική και των διαρθρωτικών βοηθειών στις πιο καθυστερημένες περιοχές της, η Ένωση δεν υπάρχει: ούτε κοινή ενεργητική πολιτική, ούτε κοινή άμυνα, ούτε ιδιαίτερα κοινή διπλωματία που θα την προσδιόριζε σαν Μεγάλη μεταξύ Μεγάλων αυτού του κόσμου.
Το συμπέρασμα του Laqueur είναι άγριο. Γράφει: Το Ευρωπαϊκό πρότυπο προσεγγίζει αυτό της Λατινικής Αμερικής. Αυτές οι χώρες που είναι έτοιμες να καθιερώσουν μια περιοχή ελεύθερου εμπορίου, «διατηρούν μια κοινή αρχαία κουλτούρα», «ζουν γενικά ειρηνικά μεταξύ τους και απέχουν να κάνουν ζημιά στον υπόλοιπο κόσμο»…
Η ΕΕ στερήθηκε από τύχη. Δεν έχασε το ραντεβού με τις χώρες της πρώην Σοβιετικής Αυτοκρατορίας. Τις ενσωμάτωσε, αλλά αυτή η διεύρυνση – με καλό σκοπό - έγινε εις βάρος της εκβάθυνσής της. Ο παλαιός αυτός διαπληκτισμός δεν ανήκει στη ρητορική. Με είκοσι επτά χώρες η Ευρώπη δυσχεραίνεται, «στο σημείο που να μην μπορεί να πάρει μια απόφαση» για θέματα που ναι μεν ενοχλούν, αλλά που θα της προσέδιναν ένα βασικό σώμα: ενεργητική πολιτική, σχέσεις με το Ρωσία, σχέσεις με το Ισλάμ , σχέσεις με τη Τουρκία, κ.λπ.
Ο Pierre Hassner, Γάλλος ειδικός για τις διεθνείς σχέσεις, εξηγεί ότι αυτή η παράλυση έχει οδηγήσει τις μεγάλες χώρες - Γερμανία και Γαλλία – να επανεθνικοποιήσουν μερικές από τις πολιτικές τους. Όταν η διεύρυνση απαιτούσε διοίκηση με αυξημένο ομοσπονδιακό χαρακτήρα, «οι κύριες ευρωπαϊκές κυβερνήσεις δεν έπαψαν να αυξάνουν τις εθνικές εξουσίες τους».
Η κρίση του Ευρώ αποκάλυψε την ίδια εσωτερική αντίφαση. Η διαχείριση ενός κοινού νομίσματος απαιτεί μια εναρμόνιση των δημοσιονομικών πολιτικών, κάτι που εκθείασε η Γαλλία αλλά αρνήθηκε η Γερμανία . Πάντα το ίδιο εμπόδιο: η ύπαρξη του Ευρώ, όπως και της διεύρυνσης, υπέθεσε μια αύξηση «του ομοσπονδιακού συστήματος» στην ίδια στιγμή πού η έκφραση αυτή καταργήθηκε πολιτικά, δηλωνόταν αρνητικά και υποτίθεται ότι έφερνε επανάσταση στους πολίτες, εν ολίγοις σόκαρε τη δημοκρατία. Ιδού ο τρόπος της Ευρώπης να κάνει τα μισά πράγματα, μέχρι την αναπόφευκτη συνάντηση με τον τοίχο της πραγματικότητας.
Εσωτερική αντίφαση πάντα: σύμφωνα με το Βούλγαρο Ιβάν Krastev, η οικονομική Ευρώπη απαιτεί μια μεγαλύτερη μετανάστευση, ενώ η πολιτική Ευρώπη δεν το δέχεται. Η κατάρρευση της Ευρωπαϊκής δημογραφίας, η γήρανση του πληθυσμού καλούν περισσότερους μετανάστες, ενώ οι χώρες μέλη εμφανίζονται να μη είναι σε θέση να το ανεχτούν. Το κοινωνικό μέλλον της ΕΕ - χρηματοδότηση της υγείας και των συντάξεων - θα απαιτούσε να αναπροσανατολιστεί το Κράτος Πρόνοιας ευνοώντας τις δαπάνες της ένταξης των μεταναστών.
Καταδικάζουν την Ευρώπη τα τόσα χαμένα ραντεβού με την Ιστορία ; Οι συντάκτες υποτιμούν το επίπεδο της ολοκλήρωσης των νομοθεσιών μέσα στην ΕΕ, ένα ισχυρό παράγοντα της εσωτερικής εναρμόνισης. Παραμελούν ένα από μέρος του χαρακτήρα της. Είναι μια τρομερή μηχανή παραγωγής ενός Κράτους Δίκαιου, αλλά βεβαίως εσωτερικά των συνόρων. Εντούτοις θέτουν ερωτήματα που πονούν, ενώ οι Ευρωπαίοι δεν τα θέτουν καθόλου ή δεν τα θέτουν αρκετά.

*Ο Alain Frachon είναι δημοσιογράφος και διευθυντής ειδήσεων στη Le Monde.

L'Europe serait-elle condamnée à disparaître ?
Alain Frachon – Le Monde
On s'en veut de plomber les vacances de ceux qui croient encore dans l'Europe mais les nouvelles du front sont mauvaises. Ce n'est pas seulement le dernier numéro du magazine américain Time (12 juillet), qui qualifie l'Europe de « continent perdu ». Ni la dernière livraison de Newsweek (12 juillet), qui juge les banques européennes dans un état « pire que Wall Street ».
Il y a du plus lourd, une enquête de l'excellente revue américaine The American Interest (juillet-août 2010). Elle pose une question simple : « Est-ce que l'Europe peut repartir ? » Réponse : rien n'est moins sûr.
Huit essayistes, quatre des Etats-Unis, quatre du Vieux Continent, s'interrogent sur l'avenir du projet européen. Aucun des Américains ne peut être accusé d'europhobie yankee, façon pages éditoriales du Wall Street Journal, au contraire ; de même, aucun des Européens n'appartient au camp des eurosceptiques professionnels. Leur diagnostic est pourtant identique : sauf sursaut, en général jugé improbable, le déclin de l'Union européenne (UE), en tant que puissance économique et politique singulière, est jugé quasi irréversible. Ce serait la fin d'une belle histoire, la mort annoncée de quelque chose qui appartient au XXe siècle.
Il y a d'abord un problème de foi. Pour que l'Europe continue à exister en tant que projet politique, il faut que les premiers intéressés y croient - pas seulement quelques élites, si savantes et bien intentionnées soient-elles.
Or, les Européens doutent, dit l'Américain Kurt Volker, spécialiste des relations transatlantiques à la Johns-Hopkins University School of Advanced International Studies : « Pourquoi le monde aurait-il foi dans un modèle dans lequel les Européens eux-mêmes ne paraissent plus croire ? »
On pourrait répondre à cet ancien ambassadeur des Etats-Unis à l'OTAN que les sondages sur la popularité de l'Europe auprès des Européens n'ont jamais été à sens unique : mouvement tantôt en baisse, tantôt en hausse - jamais rien de définitif. Mais si l'argument de la foi est contestable, il y a celui, plus costaud, de l'absence de sens partagé : les Européens ne s'entendent pas sur ce que doit être l'Union.
Journaliste au groupe Welt, l'Allemand Michael Stürmer estime que les dirigeants du Vieux Continent sauront éviter un effondrement de l'UE. Ce qu'ils ne peuvent plus cacher, en revanche, c'est leur incapacité « à s'entendre sur ce que serait une Union à fort contenu politique, à l'intérieur et à l'extérieur, prête à dispenser dans le monde l'influence européenne ».
Walter Laqueur, le grand historien américain d'origine allemande, est sur le même registre. Amoureux déçu du projet d'intégration européenne, il a écrit, en 2007, un livre chagrin, au titre péremptoire : Les Derniers Jours de l'Europe. Prolongeant ce triste lamento dans The American Inte rest, il observe que l'UE est, certes, une vaste zone de libre-échange, mais pas grand-chose d'autre. Au-delà d'une politique agricole aujourd'hui contestée et d'aides structurelles à ses régions les plus retardées, l'Union n'existe guère : pas de politique énergétique commune, ni de défense ni de diplomatie singulières qui l'identifieraient comme un Grand parmi les Grands de ce monde.
La conclusion de Laqueur est féroce. Le modèle européen se rapproche de celui que présente l'Amérique latine, écrit-il. Voilà des pays qui sont en passe d'établir une zone de libre-échange, « entretiennent une culture ancestrale commune », « vivent généralement en paix les uns avec les autres, et s'abstiennent de porter tort au reste du monde »...
L'UE a manqué de chance. Elle n'a pas raté son rendez-vous avec les pays de l'ex-Empire soviétique. Elle les a intégrés, mais cet élargissement - juste cause - s'est fait au détriment de son approfondissement. Cette vieille querelle ne relève pas de la rhétorique. A vingt-sept, l'Europe serait ingérable, « étendue à un point q u'elle ne peut prendre de décision » sur les sujets qui fâchent, mais lui donneraient corps : politique énergétique et relations avec la Russie, rapport à l'islam et relations avec la Turquie, etc.
Pierre Hassner, spécialiste français des relations internationales, explique bien que cette paralysie a conduit les grands pays - notamment l'Allemagne et la France - à renationaliser certaines de leurs politiques. Quand l'élargissement eût commandé un surcroît de fédéralisme, « les principaux gouvernements euro péens n'ont eu de cesse d'augmenter leurs propres pouvoirs nationaux ».
La crise de l'euro a révélé la même contradiction interne. La gestion d'une monnaie commune exige une harmonisation des politiques budgétaires, que la France préconisait mais que l'Allemagne a refusée. C'est toujours le même obstacle : le fait de l'euro, comme celui de l'élargissement, supposait un surplus de « fédéralisme » au moment où l'expression était politiquement bannie, négativement connotée, censée révolter les citoyens, bref heurter la démocratie. D'où cette manière de l'Europe de faire les choses à moitié, jusqu'à l'inévitable rencontre avec le mur de la réalité.
Contradiction interne toujours : selon le Bulgare Ivan Krastev, l'Europe économique réclame une immigration plus nombreuse, que l'Europe politique n'accepte pas. L'effondrement de la démographie européenne, le vieillissement de la population appellent davantage d'immigrants, ce que les pays membres ne paraissent pas en mesure de tolérer. L'avenir social de l'UE - financement de la santé et des retraites - exigerait de réorienter l'Etat-providence en privilégiant les dépenses d'intégration des immigrants.
Autant de rendez-vous manqués avec l'Histoire condamnent-ils l'Europe ? Les auteurs sous-estiment le niveau d'intégration des législations au sein de l'UE, puissant facteur d'harmonisation intérieure. Ils négligent une de ses caractéristiques : elle est une formidable machine à produire de l'Etat de droit - à l'intérieur de ses frontières, s'entend. Ils n'en posent pas moins des questions qui font mal et que les Européens ne posent pas ou pas assez.
Alain Frachon, Journaliste et directeur français de l'information du 'Monde'.