ΠΛΟΗΓΗΣΗ ΣΤΗ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ

 

της Ελίνας Γαληνού
Κατά την πρώτη χαρτογράφηση της γής που σύμφωνα με ιστορικά στοιχεία έγινε στην Βαβυλώνα, η γή παρουσιάζεται σαν ένα τεράστιο νησί στη μέση του Ωκεανού. Οι πρώτοι βασικοί κανόνες για την δημιουργία ενός αντικειμενικότερου και πληρέστερου χάρτη όμως, τέθηκαν από τον γεωγράφο Κλαύδιο Πτολεμαίο (87-150μ.Χ).
Προς τα τέλη του Μεσαίωνα, όταν οι θαλασσοπόροι ξεκινούν τα υπερπόντια
εξερευνητικά τους ταξίδια, εμφανίζονται στο προσκήνιο νέοι χάρτες. Τον 15ο αιώνα όπου η γεωγραφία στην Ευρώπη ανθίζει, η γεωγραφική κληρονομιά του Κλαύδιου Πτολεμαίου γνωρίζει μεγάλη απήχηση, καθώς μεταφράζεται στα λατινικά η Γεωγραφία του με πρωτοβουλία του Εμμανουήλ Χρυσολωρά (1409 μ.Χ), ενώ περί το 1460μ.Χ, γίνεται επεξεργασία και αναδημοσίευση μέρους του έργου του. Περί τα τέλη του 16ου αιώνα, δύο χαρτογράφοι ο Mercator και ο Ortelius δραστηριοποιούνται στις Κάτω Χώρες, όπου με επιστημονική πλέον παρατήρηση τροποποιούν τις « πτολεμαικές» συντεταγμένες, μεταβάλλοντας τα περιγράμματα πολλών νησιών και ηπειρωτικών περιοχών. Τότε εμφανίζονται και οι πρώτοι Ατλαντες..
Μια πλούσια συλλογή παλαιών χαρτών που χρονολογούνται από τα τέλη του 16ου έως τα μέσα του 18ου αιώνα, διαθέτει το Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τράπεζας, την οποία έχουμε γνωρίσει σταδιακά μέσω εκθέσεων. Η συλλογή αυτή εμπλουτίστηκε το 2002 με τη δωρεά Βίκτωρος και Νιόβης Μελά, η οποία περιλαμβάνει χάρτες του Ελληνικού χώρου της περιόδου που προαναφέραμε. Ο Βίκτωρ Μελάς ξεκίνησε την συλλογή χαρτών σε νεανική ηλικία και το ενδιαφέρον του επικεντρώθηκε στους χάρτες του Ελληνικού χώρου. Κατόρθωσε να συγκεντρώσει μια πλήρη συλλογή χαρτών, ανάμεσα στην οποία ξεχωρίζει η περίφημη Χάρτα του Ρήγα όπου αποτυπώνεται το όραμα του Ρήγα Φεραίου για την έκταση του Ελληνισμού. Τη σπάνια αυτή συλλογή που αποτελεί έργο ζωής, όταν το ζεύγος Μελά αποφάσισε να δωρίσει στο ΜΙΕΤ, φρόντισε να προσδιορίσει ταυτόχρονα και τον τρόπο διαχείρισης και δημοσιοποίησής της , κυρίως με εκπαιδευτικό προσανατολισμό. Ετσι διαμορφώθηκε ένας κατάλληλος χώρος προκειμένου να φιλοξενήσει το Αρχείο Χαρτογραφίας του Ελληνικού χώρου, στον δεύτερο όροφο του Μεγάρου Ευνάρδου του ΜΙΕΤ. Σήμερα η συλλογή αυτή τροφοδοτεί με πολύτιμο υλικό εκπαιδευτικά προγράμματα, εκδόσεις και γενικά ένα ολόκληρο φάσμα πνευματικών δραστηριοτήτων. Σ΄αυτές τις δραστηριότητες πρωτοστατεί ο Βίκτωρ Μελάς παρέχοντας στους ενδιαφερόμενους τη σχετική ενημέρωση. Σπουδαστές ΤΕΙ, φοιτητές, τοπογράφοι, χαρτογράφοι, μαθητές σχολείων, μετέχουν σε οργανωμένες ενημερωτικές συναντήσεις που τους παρέχουν την ευκαιρία να ανιχνεύσουν τα μυστήρια της χαρτογραφίας. Ιδιαίτερη απήχηση γνωρίζουν τα μαθήματα σχετικά με την Χάρτα του Ρήγα προς τα παιδιά του Δημοτικού. « Σκοπός αυτών των εκθέσεων είναι να καταδείξουν στον κόσμο τη σημασία του παλαιού χάρτη, ο οποίος αποτελεί σημαντικότατο εργαλείο για τους ιστορικούς ερευνητές. Είναι η καλύτερη ικανοποίηση που μπορεί να έχει ένας δωρητής, όταν παρακολουθεί το αποτέλεσμα του έργου του» μας λέει ο Βίκτωρ Μελάς που για κάθε χάρτη της συλλογής του, έχει να διηγηθεί και μια γοητευτική ιστορία.
Ηδη μέσα από τις εκθέσεις χαρτογραφίας του ΜΙΕΤ, το κοινό έχει γνωρίσει τρία γεωγραφικά διαμερίσματα της Ελλάδας. Το 2005, η έκθεση ήταν αφιερωμένη στην Κρήτη ανάμεσα στον 16ο-18ο αιώνα, δηλαδή από τα χρόνια της Ενετοκρατίας –σημειωτέον ότι οι Ενετοί έδωσαν μεγάλο βάρος στην επιδέξια χαρτογραφική της αποτύπωση-έως την κατάκτησή της από τους Οθωμανούς. Το 2006, τμήμα της συλλογής μας ξενάγησε στην ιστορία της Πελοποννήσου, ενώ το 2007 στο Ιόνιο Πέλαγος όπου γνωρίσαμε μέσω χαρτογραφίας, τη σημασία αυτής της θαλάσσιας περιοχής στην αναχαίτιση του Οθωμανικού επεκτατισμού.
Φέτος, η συλλογή χαρτών του ΜΙΕΤ, αφιερώθηκε στο Ελληνικό Αρχιπέλαγος, το Αιγαίο. Η περιήγηση ξεκινά από τον 15ο αιώνα μέχρι την πτώση του Χάνδακα το 1669. Το εκθεσιακό υλικό αποτελείται από τέσσερεις ενότητες, όπου σε κάθε μια αντιστοιχεί μια ξεχωριστή χαρτογραφική παράδοση. Η πρώτη ενότητα αφορά τις χαρτογραφικές πρακτικές των εμπορευομένων ναυτικών, η δεύτερη τις ναυτικές κοσμογραφίες του 15ου και 16ου αιώνα, η 3η το στίγμα της αρχαιότητας στην χαρτογραφία της εποχής και στην τέταρτη, η πολεμική χαρτογραφία. Βλέποντας τον Χάρτη της Αργοναυτικής Εκστρατείας που φιλοτεχνήθηκε το 1598 μ.Χ ή την πόλη της Ρόδου ως έδρα των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννη από το εικονογραφημένο νησολόγιο του Ερρίκου Μαρτέλλου (1480-1490), καταλαβαίνει κανείς την ποικιλότητα και σπανιότητα της συλλογής… Σε μια τελευταία ενότητα, περιλαμβάνονται οι προσπάθειες να συνδυαστούν οι διαφορετικές προσεγγίσεις σε μια νέα ολοκληρωμένη πρόταση, ώστε να δοθεί στον κόσμο μια άρτια εικόνα για την ιστορία του Ελληνικού Αρχιπελάγους όπως την πρότειναν οι χαρτογράφοι εκείνων των εποχών.
«Σκοπός του Ιδρύματος Μελά, είναι η ανάδειξη των χαρτών εκείνης της εποχής ως σημαντικότατα ιστορικά τεκμήρια» τόνισε ο Βίκτωρ Μελάς σε πρόσφατη συνέντευξή του. Πράγματι, η αναζήτηση λόγων για τους οποίους σχεδιάστηκαν και κυκλοφόρησαν οι χάρτες του Αιγαίου, καθώς και η συγκέντρωση πληροφοριών για τις γνωστικές και ενημερωτικές πρακτικές που μπορούν να καλύψουν οι παλαιοί χάρτες, ανοίγουν πολλούς ερευνητικούς δρόμους για την Ιστορία.