Η «Ρωμιοσύνη» του Γιάννη Ρίτσου

Μαρμάρωσαν τα δέντρα, τα ποτάμια κι οι πηγές μες στον ασβέστη του ήλιου
Η ρίζα σκοντάφτει στο μάρμαρο. Τα σκονισμένα σκοίνα. Το μουλάρι κι ο βράχος. Λαχανιάζουν. Δεν υπάρχει νερό. Όλοι διψάνε. Χρόνια τώρα. Όλοι μασάνε μια μπουκιά ουρανό πάνω απ’ την πίκρα τους».

Καθώς φέτος συμπληρώνονται εκατόν χρόνια από τη γέννηση και είκοσι, σχεδόν, από την κοίμηση του μεγάλου ποιητή του έθνους των Ελλήνων Γιάννη Ρίτσου, υποκλίνομαι ταπεινά στην πηγαία και αυθεντική ποιητική μορφή του. Στο μοναδικό και σπουδαίο έργο που μας κατέλιπε. Εν μέσω διωγμών και κατατρεγμών και μαρτυρίων και οδύνης στον τόπο της νεότερης ιστορίας. Η οποία υπήρξε εξόχως σπαρακτική. Και συντριπτική. Με το εμφύλιο πάθος. Τη συνακόλουθη εξορία. Τις εκτοπίσεις. Τη μισαλλοδοξία. Το φανατισμό. Την πολιτική αήθεια.
Στέκομαι στα δεινά που δοκίμασε στον βίο του ο Γιάννης Ρίτσος. Στέκομαι, ακόμα, σήμερα, στην υπερήφανη αλλά και τραυματισμένη «Ρωμιοσύνη» του. Αυτήν την πονεμένη Ρωμιοσύνη, του εμφύλιου ή μετεμφυλιακού πάθους. Αυτήν την πονεμένη Ρωμιοσύνη, που στην ταπεινή και τρυφερή της αγκάλη καταφεύγουμε και αναπαυόμεθα και υπάρχουμε.
Καθώς προσεγγίζουμε τη «Ρωμιοσύνη» του Γιάννη Ρίτσου, ένα έργο καταλυτικό και συγκλονιστικό, εισερχόμεθα σε μιαν ιδιότυπη πρόσληψη και ανάπτυξη του έρωτος της πατρίδος και συγχρόνως σε μιαν άλλη, από άποψη σημειολογική, ιδιάζουσα «εθνική» ποίηση. Είναι ο έρως της πατρίδος. Αλλά και η οδύνη για όσα της επεσυνέβησαν. Η ομολογία πίστεως και έρωτος και αγάπης. Η δυναμική του τόπου.
Η ιδιαζόντως αλλά και εξόχως εθνική αυτή ποίηση, είναι μια ποίηση που τελεί μακράν των όποιων επιδράσεων και αντανακλάσεων της αλλοτριώνουσας Δύσης, με τον νοσηρό εθνικισμό που μας κληροδότησε ως ασθένεια και παθογένεια. Έχουμε, έτσι, με τη «Ρωμιοσύνη» του Ρίτσου, όπως και με την «Πονεμένη Ρωμιοσύνη» του παλαιότερού του Φώτη Κόντογλου, μια ποίηση και μια λογοτεχνία εθνική, που αφίσταται των όποιων δυτικότροπων εθνικισμών. Που αναδεικνύει την αγάπη. Τη φιλοπατρία. Τον έρωτα της πατρίδος. Που έρχεται, έτσι, να συναντηθεί με τον ιερό τόπο του Βυζαντίου, με τον τόπο της καθ’ ημάς ανατολής. Με το άγιο και λησμονημένο Βυζάντιο. Με τον λανθάνοντα, εν τέλει, αλυτρωτικό καημό μας. Με τη συνέχεια και τη συνοχή της ιστορικής μνήμης.
Αυτήν τη συνέχεια και τη συνοχή, τον έρωτα του τόπου, καταθέτει ο Ρίτσος με τη «Ρωμιοσύνη του», ως αντίδοτο στο πάθος και τον αδελφικό σπαραγμό. Είμαστε ανάμεσα στα 1945 και 1947. Έτσι είναι που υποδεικνύει και καταθέτει τη «Ρωμιοσύνη» του, εκφράζοντας τον καημό και την πίκρα του για τα ιστορικά και πολιτικά δεινά. Είναι εδώ το φως, που ανελέητο συνοδεύει τα τοπία μας και τα αποκαλύπτει γυμνά. Όπως είναι. Έως τις μέρες μας:
«Ετούτο το τοπίο είναι σκληρό σαν τη σιωπή,
σφίγγει στον κόρφο του τα πυρωμένα του λιθάρια
σφίγγει στο φως τις ορφανές ελιές του και τ’ αμπέλια του
σφίγγει τα δόντια. Δεν υπάρχει νερό. Μονάχα φως. Ο δρόμος χάνεται στο φως κι ο ίσκιος της μάντρας είναι σίδερο.

Μαρμάρωσαν τα δέντρα, τα ποτάμια κι οι πηγές μες στον ασβέστη του ήλιου
Η ρίζα σκοντάφτει στο μάρμαρο. Τα σκονισμένα σκοίνα. Το μουλάρι κι ο βράχος. Λαχανιάζουν. Δεν υπάρχει νερό. Όλοι διψάνε. Χρόνια τώρα. Όλοι μασάνε μια μπουκιά ουρανό πάνω απ’ την πίκρα τους».
Αυτή η διάνοιξη προς τον ουρανό είναι που αγιάζει τα τοπία μας. Που μας αγιάζει και διασώζει και συγκρατεί. Αυτή η ανάδειξη του φωτός, που μας κατακλύζει και πλημμυρίζει και μας απογυμνώνει και καθάρει από τις αμαρτίες μας. Μας εξαγνίζει μέσα στις «πηγές, μες στον ασβέστη του ήλιου».

ΣΗΜΕΡΙΝΗ