Ο ενεργειακός ιμπεριαλισμός της Gazprom

Ο επόμενος ψυχρός πόλεμος μπορεί κάλλιστα να διεξαχθεί μέσα από μια αίθουσα που μοιάζει πολύ με αυτές του προηγούμενου πολέμου. Στο τοίχο ενός σπαρτιάτικου κέντρου ελέγχου στη Μόσχα, ένας πελώριος χάρτης της Ευρώπης προβάλλεται σε οθόνες υπολογιστών. Οι επισκέπτες πρέπει να υποβληθούν σε πενταπλούς ελέγχους ασφαλείας, αλλά όσοι τα καταφέρνουν, μπορούν να απολαύσουν μια ωμή επίδειξη ισχύος.

Από κάποιες υπόγειες κατασκευές στη Σιβηρία, σχεδιάζεται μια σειρά από τροχιές που φαίνονται ξαφνικά στις οθόνες, σημαδεύοντας τα κυριότερα αστικά συγκροτήματα της Ευρώπης. Ένας μηχανικός εξηγεί πόσο εύκολα θα ήταν να σβήσουν τα φώτα σε κάποια ευρωπαϊκή πόλη με ένα απλό πάτημα ενός κουμπιού στη κονσόλα του.

Ευτυχώς που δεν πρόκειται για τη διοίκηση πυραύλων, αλλά για το κέντρο ελέγχου της Gazprom, της μεγαλύτερης παραγωγού αερίου στο κόσμο, και τη ναυαρχίδα του ρωσικού καπιταλισμού. Οι τροχιακές γραμμές στις οθόνες απεικονίζουν τις διαδρομές των κυριότερων αγωγών, σε πράσινο χρώμα διότι είναι γεμάτοι με φυσικό αέριο που ρέει με ταχύτητα 30 χλμ. την ώρα. Η πιθανότητα όμως ενός πυρηνικού χειμώνα παραμένει ζωντανή. Πέρσι τέτοιο καιρό, οι δραστηριότητες μέσα σε αυτήν εδώ την αίθουσα πανικοβάλλανε μεγάλο μέρος της Ευρώπης. Μια διένεξη μεταξύ της Gazprom και της Ουκρανίας για κάποιους απλήρωτους λογαριασμούς, οδήγησαν στην απόφαση να διακοπεί η ροή αερίου μέσω κάποιων αγωγών, που όμως τροφοδοτούσαν με ενέργεια ένα μεγάλο κομμάτι της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης. Το τελικό αποτέλεσμα ήταν να μείνει χωρίς ηλεκτρικό ρεύμα και θέρμανση ένας ολόκληρος πληθυσμός, και μάλιστα στη διάρκεια ενός από τους ψυχρότερους πρόσφατους χειμώνες.

Σήμερα έχουμε επανάληψη της ίδιας ιστορίας. Ήδη η Ρωσία τα τσούγκρισε με την Λευκορωσία για θέματα πετρελαίου και απειλήθηκε η εξαγωγή ενέργειας προς την υπόλοιπη Ευρώπη. Τόσο η Gazprom όσο και η Ουκρανία είναι πλέον ιδιαίτερα επιφυλακτικές στις σχέσεις τους, αλλά πολλοί ειδικοί πιστεύουν πως η Μόσχα δεν θα διστάσει να εκμεταλλευτεί το ενεργειακό της πλεονέκτημα προκειμένου να κερδίσει πολιτική επιρροή επί των γειτόνων της.

Ακόμη και η ίδια η Βρετανία ένιωσε στο πετσί της την ευαίσθητη ισορροπία που χαρακτηρίζει την υποδομή προμήθειας αερίου, όταν μια ξαφνική πτώση στη πίεση ενός νορβηγικού αγωγού, ανάγκασε τις αρχές να διακόψουν τη παροχή προς τις βιομηχανίες, προκειμένου να μη στερηθούν το αέριο οι κατοικίες και τα γραφεία. Η βρετανική εξάρτηση σε εισαγόμενο αέριο αναμένεται να αυξηθεί ταχέως καθώς τα αποθέματα που διαθέτει το Ην. Βασίλειο αναμένεται να εξαντληθούν σε περίπου 8 χρόνια, με βάση τη σημερινή κατανάλωση. Και η Gazprom είναι η εταιρία που κυριαρχεί όχι μόνο επί των σημερινών αποθεμάτων αερίου, αλλά και επί των μελλοντικών πηγών του. Η ποσότητα του διαθέσιμου αερίου που βρίσκεται κάτω από τη σιβηρική τούνδρα και που ανήκει στη Gazprom, ισοδυναμεί με όλες τις πετρελαιοπηγές και όλες τις πηγές αερίου που διαθέτουν όλες μαζί οι δυτικές επιχειρήσεις ενέργειας. Τα αποθέματα αερίου της ρωσικής εταιρίας είναι μεγαλύτερα κατά 55 φορές από αυτά που η Βρετανία εκμεταλλεύεται στο Βόρειο Ατλαντικό. Στη πραγματικότητα οι Σαουδάραβες είναι οι μόνοι που μπορούν να συγκριθούν με τους Ρώσους καθώς διαθέτουν άπειρες πετρελαιοπηγές. Αλλά ακόμη και έτσι, μόλις πρόσφατα οι Ρώσοι τους ξεπέρασαν σε εξαγωγές πετρελαίου.

Η γεωπολιτική της ενέργειας είναι λίγο πολύ γνωστή, όμως ελάχιστα είναι τα γνωστά στοιχεία κάποιων μεγάλων παικτών όπως της Gazprom, καθώς σπάνια δίνεται η δυνατότητα πρόσβασης στα ΜΜΕ. Η εταιρία είχε μια άσχημη χρονιά λόγω του προβλήματος που προέκυψε με την Ουκρανία, αλλά και λόγω της οικονομικής ύφεσης που οδήγησε τους Ευρωπαίους στη μείωση της κατανάλωσης ενέργειας. Όμως καθώς οι τιμές ανεβαίνουν και πάλι, η Μόσχα επανέρχεται, και αρχίζει και πάλι να δείχνει το πρόσωπο μιας πόλης που κολυμπά στο εύκολο χρήμα. Μερικά χιλιόμετρα μακριά από τα γραφεία μπουτίκ της εταιρίας, το αρχηγείο της είναι σαφώς πιο απαγορευτικό στην εμφάνιση. Πρόκειται για έναν νέο-σταλινικό ουρανοξύστη με το όνομα «το κερί» όπου στεγάζεται μια τεράστια γραφειοκρατία που θυμίζει έντονα το σοβιετικό παρελθόν. Το 50.1% ανήκει στο ρωσικό κράτος, αν και οι διάφοροι μάνατζερ πασχίζουν να δείξουν πως δεν εξαρτώνται από τη ρωσική εξωτερική πολιτική όσον αφορά στην επιχειρηματική δραστηριότητά τους. «Δεν πολιτευόμαστε» λέει ο επικεφαλής του τομέα εξαγωγών Vladimir Mikheev, ενώ παράλληλα παραπονιέται για τη «Gazpromophobia» που κυριαρχεί στη Δύση. Το αφεντικό του, ο Sergei Kupriyanov, είναι πιο ωμός: «Το μεγαλύτερο μέρος του ρωσικού εδάφους υποφέρει από σκληρές καιρικές συνθήκες. Το περισσότερο καιρό είναι παγωμένο. Οποιαδήποτε διακοπή στη ροή αερίου θα οδηγήσει σε καταστροφή».

Η Ρωσία γνωρίζει τη στρατηγική σημασία της ενέργειας καλύτερα από τον καθένα. Οι πολίτες της βασίζονται στο επιδοτούμενο αέριο του μονοπωλίου της Gazprom, ενώ οι πολλοί μήνες το χρόνο όπου η θερμοκρασία είναι κάτω από το μηδέν, αναδεικνύουν την ενέργεια σε ζήτημα ζωής και θανάτου. Και όπως φάνηκε πέρσι, η ενέργεια αποτελεί και σημαντικό οικονομικό όπλο. Κανείς δεν γνωρίζει για το ποιος έφταιγε στη περσινή κόντρα, αλλά 5 χρόνια μετά την ουκρανική πορτοκαλί επανάσταση, αμφότεροι οι υποψήφιοι για τις επερχόμενες προεδρικές εκλογές είναι σαφώς υπέρ της Μόσχας.

Η Gazprom δεν είναι χρήσιμη μόνο στρατηγικά. Συνεισφέρει το 20% του συνολικού προϋπολογισμού της Ρωσίας σε φόρους, και αποδίδει και κέρδη στους μετόχους της. Δυστυχώς, οι κανόνες της αγοράς δεν εφαρμόζονται δικαίως και επί των ξένων επενδυτών στη Ρωσία. Υπάρχουν αναγκαστικές εξαγορές και κατασχέσεις περιουσιακών στοιχείων. Το μόνο που διατηρεί μια σταθερή ροή ξένου χρήματος για επενδύσεις όπως είναι ο αγωγός Nord Stream, είναι τα απέραντα αποθέματα πλούτου και φυσικών πόρων που υπάρχουν στη περιοχή. Κάποιοι δυτικοί επενδυτές που επιθυμούν να παραμείνουν ανώνυμοι, υπογραμμίζουν πως δεν έχουν άλλη επιλογή από το να συνεχίσουν να συναλλάσσονται με τους Ρώσους, παρά τις όποιες δυσκολίες που απορρέουν από τη ρωσική νομοθεσία. Και όσον αφορά στη διαφάνεια της Gazprom, υπάρχουν φήμες που θέλουν αρκετούς ανώτατους κυβερνητικούς αξιωματούχους να διαθέτουν μερίσματα στην εταιρία. Απαντώντας στο ερώτημα για το αν ο Πούτιν διαθέτει μετοχές, ο Kupriyanov απαντά πως… δεν υπάρχουν στοιχεία. Όσον αφορά στους ξένους επενδυτές, η διαπλοκή της Gazprom με το Κρεμλίνο προκαλεί ανάμικτα συναισθήματα. Προστατεύεται η περιουσία τους, αλλά αποτρέπονται οι μεταρρυθμίσεις. Όπως λέει ένας ξένος χρηματιστής της Μόσχας, «Η κυβέρνηση ενδιαφέρεται για δυο μόνο πράγματα: πολιτική ισχύ και φθηνό αέριο για τους ντόπιους… δεν υπάρχει κίνητρο για περαιτέρω αποδοτικότητα και κερδοφορία, οπότε βγάζουν απλά πιο πολλά χρήματα για τους εαυτούς τους».

Για τη γενικότερη κατάσταση της οικονομίας, η υπερεξάρτηση στις ανοδικές τιμές της ενέργειας, αποτελεί τροχοπέδη στην κατά τα άλλα ισχυρή δυναμική της Ρωσίας. Σύμφωνα με έναν ειδικό: «Η οικονομική κρίση είχε λάθος διάρκεια. Ήταν αρκετά μεγάλη ώστε να υπονομεύσει τις μικρές εταιρίες και την ανερχόμενη μεσαία τάξη, αλλά πολύ μικρή ώστε να πιέσει τη κυβέρνηση να προχωρήσει σε μεταρρυθμίσεις. Η Ρωσία θα πρέπει να διαφοροποιηθεί από το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο».

Προς το παρόν, η Gazprom αποτελεί την εμπροσθοφυλακή του νέου ρωσικού ενεργειακού ιμπεριαλισμού. Ακόμη και στη Βρετανία ο ρόλος της εταιρίας είναι αρκετά σημαντικός. Η Gazprom Marketing and Trading που αποτελεί τον εξωτερικό βραχίονα της επιχείρησης, πουλάει αέριο σε διάφορους Βρετανούς καταναλωτές όπως είναι η ποδοσφαιρική ομάδα της Chelsea. Έχει δε στόχο την αύξηση της παρουσίας της στη βρετανική αγορά στο 10% από το σημερινό 2%. Σκοπεύει μάλιστα να δραστηριοποιηθεί και στη προμήθεια αερίου σε κατοικίες. Όπως λέει ο Kupriyanov: «Η βρετανική αγορά είναι ιδανική… είναι μια φιλελεύθερη αγορά με όλες τις υποδομές στη θέση τους…».

Τη τελευταία φορά που η Gazprom προσπάθησε να εισχωρήσει στη προμήθεια αερίου στα βρετανικά νοικοκυριά, προκλήθηκε μια πολιτική κόντρα που οδήγησε ακόμη και στην απειλή για βέτο, εκ μέρους της βρετανικής κυβέρνησης. Για αυτό και αυτή τη φορά, η τακτική της εταιρίας βασίζεται σε απαλές και αθόρυβες κινήσεις. Ένας μεγάλος παράγοντας που θα επηρεάσει την «Gazpromophobia», είναι το αν η εταιρία προχωρήσει ξανά σε διακοπές ροής σε αγωγούς. Θα υπάρξει ξανά μια παρόμοια κρίση; «Οι κρίσεις μπορούν να αποφεύγονται, όμως δεν είναι εύκολο να δώσουμε μια εγγύηση 100%…» είναι η απάντηση του ανθρώπου της Gazprom.

Guardian.com