Η αξία της μνήμης

Τα τείχη των Κομνηνών, στην Τραπεζούντα

της Ελίνας Γαληνού

Η 26η Οκτωβρίου, η γιορτή του Αγίου Δημητρίου, συμπίπτει με ένα ιστορικό γεγονός όχι ιδιαίτερα προβεβλημένο. Η Τραπεζούντα, η αυτοκρατορία των Κομνηνών έπεφτε στα χέρια του Σουλτάνου Μωάμεθ Β΄ στις 26 Οκτωβρίου του 1461 μ.Χ.
Η πτώση της σηματοδοτούσε το οριστικό τέλος του Βυζαντίου, καθώς υπήρξε το τελευταίο ελεύθερο προπύργιο της πάλαι ποτέ ένδοξης αυτοκρατορίας. Οπως αποδείχτηκε ιστορικά, η αμφιλεγόμενη στάση του Γεωργίου Αμοιρούντζη που είχε κερδίσει την εμπιστοσύνη του Σουλτάνου, είχε παίξει καθοριστικό ρόλο στην προδοσία των Κομνηνών. Ομως κανείς ως τότε, δεν είχε φανταστεί πόσο η κακή τύχη της Τραπεζούντας θα μπορούσε να επηρεάσει αρνητικά στο μέλλον, την πορεία της αμωςνατολικής και κεντρικής Ευρώπης...
Κανείς εκτός από ένα γνήσιο τέκνο της Τραπεζούντας, τον Βησσαρίωνα, που κάποτε υπήρξε φίλος και συνεργάτης του Αμοιρούντζη. Λόγιοι και οι δύο, άνθρωποι των γραμμάτων και εμβριθείς στα εκκλησιαστικά κείμενα, είχαν ξεκινήσει από κοινού στη ζωή. Εζησαν στους ίδιους τόπους, διδάχτηκαν από τους ίδιους δασκάλους, συνεργάστηκαν για τη Σύνοδο της Ενωσης των δύο Εκκλησιών στη Φεράρρα, αλλά...μετά τους χώρισαν πολλά, κυρίως όμως οι νοοτροπίες τους. Ο Βησσαρίων μετά τη Σύνοδο και την θέση του υπέρ της Ενωσης, αποπέμφθηκε από το Βυζάντιο. Ο Αμοιρούντζης, έμεινε και τα βόλεψε ακολουθώντας το δόγμα "παντός καιρού". Παρ΄όλο τον σκοτεινό του ρόλο στην πτώση της Τραπεζούντας, δεν θα δίσταζε να γράψει την είδηση στον Βησσαρίωνα, με τον οποίο διατηρούσε τυπικά επαφή. "Αγαπητέ μου φίλε, αντιλαμβάνομαι τον πόνο σου, όμοιος είναι και ο δικός μου..Ομως ήταν μοιραίο να χάσουμε την Τραπεζούντα μας. Οι δυνάμεις του Σουλτάνου, είναι αλίμονο, ανίκητες..."
Ο Βησσαρίων όμως, διαβάζοντας αυτά δεν είχε καιρό για δάκρια. Εκτός του ότι ήξερε καλά το ποιόν του παλιού του συμμαθητή, αναγνώρισε αμέσως την δυσοίωνη εξέλιξη που ίσως δεν θα αργούσε. Ο τουρκικός επεκτατισμός ήταν πια δίχως όρια και η πτώση της Τραπεζούντας, άνοιγε μια ακόμα σημαντική πύλη προς την Ευρώπη. Καταπονημένος ο ίδιος από την ηλικία, τις απογοητεύσεις και τον μάταιο αγώνα του να ξεσηκώσει τους ευρωπαικούς λαούς σε μια αντιτουρκική Σταυροφορία, είχε πιστέψει ότι δεν είχε άλλα να προσφέρει. Εχοντας υπηρετήσει με ζήλο το υψηλό αξίωμα που του εμπιστεύτηκε η Καθολική Εκκλησία, προσπαθούσε με κάθε τρόπο να το αξιοποιήσει υπέρ των συμφερόντων της σκλαβωμένης πατρίδας του. Η συνδρομή και υποστήριξη του Βατικανού όμως, αν και σημαντική δεν ήταν ποτέ αρκετή. Η μάλλον, υπήρξε αρκετή ως συγκεντρωτική δύναμη για τους χριστιανικούς λαούς της Εσπερίας, οι οποίοι όμως, ουδέν άλλο έβλεπαν πέρα από την εξυπηρέτηση των δικών τους συμφερόντων...
Μια χαρακτηριστική περίπτωση που καταδεικνύει τις ισχύουσες συνθήκες της τότε Ευρώπης, είναι η επίσκεψη του Βησσαρίωνα στη Γερμανία μετά την πτώση της Τραπεζούντας. Οπως σοφά είχε σκεφτεί ο ίδιος με το ευέλικτο διπλωματικό του μυαλό, οι χώρες της κεντρικής Ευρώπης έπρεπε να συσπειρωθούν ώστε να αντιμετωπίσουν συμμαχικά τον κίνδυνο τουρκικού επεκτατισμού. Αψηφώντας λοιπόν τις δυσκολίες του ταξιδιού, πέρασε μέσα από τις χιονισμένες Αλπεις μέσα στον χειμώνα και έτρεξε να βρεί τον γερμανό αυτοκράτορα. Εκείνος ήταν δεκτικός αλλά ζήτησε έμπρακτη βοήθεια και από τον ίδιο τον Βησσαρίωνα. Ο Βησσαρίων άρχισε τότε να γυρίζει τις πόλεις και τα χωριά, για να ειδοποιήσει τους γερμανούς ότι επίκειται κίνδυνος και όλοι έπρεπε να βοηθήσουν. Οι περισσότεροι όμως, στο άκουσμα και μόνο ότι είναι λεγάτος του Πάπα, του έκλειναν τις πόρτες κατάμουτρα αρνούμενοι να δώσουν τον παραμικρό οβολό. Ισως βέβαια, αυτό το κλίμα να δηλώνει ότι η επανάσταση του Λούθηρο εκυοφορείτο από τότε, αλλά και μετά απ΄αυτήν, οι γερμανοί δεν έγιναν ποτέ τους γενναιόδωροι...
Η επίπονη και αγωνιώδης αυτή προσπάθεια του Βησσαρίωνα με την Γερμανία, κατέληξε φυσικά στο μηδέν. Η τελευταία απόπειρα να πείσει τους γερμανούς, ήταν η συγκέντρωση όλων των τοπικών τους αρχόντων στο Ράιχσταγκ, έναν χρόνο μετά, δηλαδή το 1462. Ομως και εκεί ο Βησσαρίων θα δοκίμαζε μεγάλη πίκρα, όταν κλαίγοντας τους ανακοίνωνε ότι οι Τούρκοι έφτασαν ήδη στην Ουγγαρία. Μερικοί δεν το άκουσαν κάν, κάποιοι άλλοι κοιμόντουσαν και κείνος εκλιπαρούσε να μην αδιαφορήσουν, φοβούμενος ότι "μια μέρα, θα δούνε την ημισέληνο και στην κεντρική Ευρώπη"...
Βεβαίως, η Ιστορία τον δικαίωσε όταν τα τύμπανα της τουρκικής στρατιάς, ακούστηκαν στη Βιέννη δυό αιώνες μετά...Και τότε η Ευρώπη, άρχισε να ανησυχεί σοβαρά για τον τουρκικό επεκτατισμό και θυμήθηκε...πάλι την Ελλάδα! Χρειάστηκε όμως να χυθεί πολύ αίμα για να αναχαιτίσουν τον ήδη αποθρασυμένο κατακτητή..
Η Ιστορία επαναλαμβάνεται επώδυνα στους επιλήσμονες. Σ΄αυτήν την αλήθεια βασίζεται και η αξία της μνήμης.