Ζήνων ο Κιτιεύς: Η ευτυχία του Στωικισμού

  Έλσα Νικολαΐδου  

Πώς θα αισθανόσασταν αν είχατε χάσει όλα σας τα υπάρχοντα και βρισκόσασταν σ’ ένα ξένο μέρος μόνοι; Αυτό συνέβη στον Ζήνωνα τον Κιτιέα κοντά στο 300 π.Χ. 

Ο Ζήνων ο Κιτιεύς ήταν ένας πλούσιος έμπορος από την Κύπρο που ναύλωσε ένα πλοίο να μεταφέρει το πολύτιμο εμπόρευμά του (πορφύρα) στο λιμάνι του Πειραιά. Το πλοίο ναυάγησε και αυτό το ναυάγιο έγινε η αφορμή να ξεκινήσει ο φιλοσοφικός βίος του Ζήνωνος. Φτάνοντας λοιπόν στην Αθήνα, σύμφωνα με τον Διογένη Λαέρτιο (VII, 1-160) ο τριαντάχρονος τότε Ζήνων κάθισε δίπλα σ’ έναν βιβλιοπώλη και ξεκίνησε να διαβάζει το δεύτερο βιβλίο των «Απομνημονευμάτων» του Ξενοφώντα. Εντυπωσιάστηκε τόσο, ώστε ρώτησε τον βιβλιοπώλη πού θα μπορούσε να συναντήσει τέτοιους ανθρώπους. Έτυχε να περνάει ο Κυνικός φιλόσοφος, Κράτης, και ο βιβλιοπώλης τού είπε: «Ακολούθησέ τον». Από εκείνη την ημέρα έγινε μαθητής του Κράτη, δείχνοντας μεγάλη έφεση στη φιλοσοφία (αν και, «από ντροπή για την Κυνική αναισχυντία» δεν έγινε ο ίδιος Κυνικός). Στη συνέχεια φέρεται να είπε: «Τώρα έχω κάνει καλό ταξίδι που έχω ναυαγήσει» ή «Έπραξες καλά τύχη που με οδήγησες στη φιλοσοφία».Ο Ζήνων δημιούργησε μία νέα φιλοσοφία, η οποία συνέχισε να είναι εξαιρετικά δημοφιλής και μετά τον θάνατο του ιδρυτή της. Οι Αθηναίοι δεν άργησαν να αναγνωρίσουν το πρότυπο που αποτελούσε, τιμώντας τον με ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου (παρά το γεγονός ότι ήταν  ένας Κιτιεύς και όχι Αθηναίος) για το υπόδειγμα της αρετής του, και τον στεφάνωσαν με χρυσό στεφάνι. Ο ίδιος παρέδιδε μαθήματα στην Ποικίλη Στοά στην Αθήνα, από όπου πήραν το όνομά τους οι μαθητές του (Στωικοί), οι οποίοι, όπως αναφέρει ο Επίκουρος στις επιστολές του, αρχικά ονομάζονταν «Ζηνώνειοι». Ο Βασιλιάς Αντίγονος ήταν μεγάλος θαυμαστής του Ζήνωνα και δεν έχανε τις διαλέξεις του, όποτε βρισκόταν στην Αθήνα. 

Ο ιδρυτής του Στωικισμού έγραψε περίπου είκοσι βιβλία, μεταξύ των οποίων και την «Πολιτεία», αλλά, δυστυχώς, δεν έχει σωθεί κανένα σήμερα. Οι πηγές που έχουμε για τον Ζήνωνα είναι δευτερογενείς, ωστόσο, ο αυτοκράτορας Μάρκος Αυρήλιος, ο δούλος Επίκτητος, ο ρήτορας Σενέκας μας άφησαν παρακαταθήκη το απαύγασμα της Στωικής φιλοσοφίας με τα δικά τους βιβλία. Ο Στωικισμός του Ζήνωνα επιβίωσε χάρη στους οπαδούς του, τους πολίτες μιας κοινωνίας του κόσμου που ζουν με γνώμονα την αρετή. 

Σήμερα ο Στωικισμός συνεχίζει να έχει χιλιάδες οπαδούς σε όλο τον κόσμο. Η εγκράτεια και αποχή από κάθε περιττό είναι αυτή που οδηγεί στην ευτυχία τους σημερινούς κοσμοπολίτες. Εξάλλου, η εγκράτεια του Ζήνωνος ήταν παροιμιώδης. «Εγκρατέστερος από τον Ζήνωνα» ήταν η έκφραση που χρησιμοποιούσαν στην αρχαιότητα για να επαινέσουν κάποιον. Ο Στωικισμός, ως πρακτική φιλοσοφία ζωής, οφείλει κατά μεγάλο μέρος τη δημοτικότητά του στη στάση που προτείνει απέναντι στη διαχείριση των χειρότερων σεναρίων της ζωής του ανθρώπου (απώλεια, θάνατος) τα οποία όμως είναι αναπόφευκτα. Η ζωή επιφυλάσσει εμπόδια, γιατί να μην είμαστε προετοιμασμένοι;
Ο Στωικός ζει το παρόν ενσυνείδητα, γιατί είναι αυτό που θα γίνει παρελθόν και θα καθορίσει το μέλλον. Η ουσία της φιλοσοφίας του είναι η συνειδητοποίηση ότι η ευτυχία δεν εξαρτάται από εξωτερικούς παράγοντες αλλά από εμάς τους ίδιους. Οι ανάγκες και οι επιθυμίες μας, οι αποφάσεις και οι επιλογές μας εξαρτώνται μόνο από εμάς και είναι ελέγξιμες. Στην πραγματικότητα μπορούμε να ελέγξουμε πολύ λίγα πράγματα, ένα εκ των οποίων (και το σημαντικότερο) είναι ο εαυτός μας. Ακόμη και αρνητικά συναισθήματα, όπως η οργή και ο θυμός έχουν τη βάση τους στις προσδοκίες μας για τα γεγονότα ή σε λανθασμένη κρίση μας γι’ αυτά. 

Δεν είναι εύκολο να είσαι ο κυβερνήτης στο δικό σου καράβι, αλλά μόνο έτσι επιλέγεις την πορεία. Δεν πρέπει να φοβάσαι το ταξίδι, μόνο το να μην ταξιδέψεις ποτέ ή να μετανιώσεις όταν φτάσεις στον προορισμό. Τότε θα είναι πολύ αργά.  

 

*Η δρ Έλσα Νικολαΐδου διδάσκει φιλοσοφία στο σχολείο Med High.