Οι Ελληνες της Ματσούκας

της Ελίνας Γαληνού 

"Δεν υπάρχει πουθενά το Χρυσόμαλλο Δέρας. Υπάρχει όμως το ταξίδι της Αργούς..."

 Γιώργος Θεοτοκά

Ο μύθος της Αργοναυτικής εκστρατείας, φέρνει τον μητροπολιτικό ελληνισμό στην περιοχή του Πόντου. Ηταν ίσως από τις πρώτες ομαδικές προσπάθειες Ελλήνων προς τον αποικισμό μακρινών περιοχών. Κοινωνικές διαμάχες ανάμεσα στις πόλεις-κράτη της αρχαιότητας, εκτοπισμοί των πολιτικών αντιπάλων, αποτελούσαν συχνά αιτίες αποικισμού. Υπήρχαν όμως και τα οικονομικά κίνητρα. Η αναζήτηση προιόντων δημητριακών, αλιείας και μεταλλευμάτων ή ο έλεγχος των δρόμων που οδηγούσαν από τα παράλια στο εσωτερικό της Μ. Ασίας.

Ο έλεγχος του εμπορικού δρόμου προς τον Εύξεινο Πόντο για την δημιουργία αποικιών πάνω στην γόνιμη και πλούσια γή, αποτέλεσε προφανώς βασικό κίνητρο για την μόνιμη εγκατάσταση Ελλήνων στον Πόντο. Ετσι στα μέσα του 8ου π.Χ αιώνα, δημιουργήθηκαν στις ακτές οι πρώτες ελληνικές αποικίες όπως η Ηράκλεια από τους Μεγαρείς, η Σινώπη από τους Ιωνες της Μιλήτου, η Τραπεζούντα και Κερασούντα από τους Σινωπείς. Η ελληνική φυλή απέκτησε μια δεσπόζουσα παρουσία ανάμεσα σε άλλες φυλές του τόπου. Ο "Αξενος Πόντος" των αρχαίων Ελλήνων που μέχρι μια εποχή, φάνταζε στο νού τους σαν μια μακρυνή και βάρβαρη περιοχή, θα αποκτούσε μέσω του αποικισμού των παραλίων του, μια εικόνα διαφορετική. Στα μετέπειτα χρόνια, οι άποικοι θα άνοιγαν δίαυλο επικοινωνίας με την Μητροπολιτική Ελλάδα από την οποία θα τροφοδοτούνταν πνευματικά προσφέροντας σ΄αυτήν υλικό πλούτο και κέρδη από τις εμπορικές συναλλαγές και την ανάπτυξη της ναυτιλίας. Ενας ολόκληρος κόσμος από θρύλους, παραδόσεις, ήθη και έθιμα, θεσμούς, θρησκεία, θα μεταφερόταν μαζί τους εκεί. Ετσι γεννήθηκαν οι πρώτες ρίζες του Ποντιακού Ελληνισμού. Αργότερα, για λόγους ευφημισμού, η περιοχή θα ονομαζόταν "Εύξεινος Πόντος". Οι Ελληνες του Πόντου, αποτελούν τον αρχαιότερο και καθαρότερο ίσως, κλάδο της φυλής μας, πράγμα που είχε παραδεχτεί ακόμα και ο Φαλμεράυερ.
Η Ματσούκα του Πόντου, αποτελεί επαρχία του νομού Τραπεζούντας και αποτελείται από 70 χωριά. "Πόλιν Ελληνίδα οικουμένην εν τω Ευξείνω Πόντω," την αποκαλεί στα γραπτά του ο Ξενοφών. Στους ελληνιστικούς χρόνους, διαδόθηκε η ελληνική γλώσσα στα ενδότερα του Πόντου ενώ πολλές ξένες φυλές αφομοιώθηκαν γλωσσικά. Ο ελληνισμός της περιοχής, εκχριστιανίζεται τον 3ο.μ.Χ αιώνα..Οι τρείς πιό ονομαστές και σεβάσμιες μονές της Ορθοδοξίας στον Πόντο, βρίσκονταν στην περιοχή της Ματσούκας. Είναι η μονή της Παναγίας Σουμελά που ιδρύθηκε τον 4ο μ.Χ αι., του Αγίου Προδρόμου Βαζελώνα από τον 3ο μ.Χ αι. και του Αγίου Γεωργίου του Περιστερεώτα από τον 8ο μ.Χ αι. Η Ματσούκα υπήρξε η πρώτη απ΄όλες τις άλλες περιοχές του Πόντου που ανέπτυξε πνευματική κίνηση, καθώς οι κάτοικοί της θεωρούσαν την παιδεία κάτι σαν εθνικό χρέος. Γνωστός ιστορικός και λόγιος της Ματσούκας ήταν ο αρχιμανδρίτης της Μονής Βαζελώνα, Τοπαλίδης Πανάρετος καταγόμενης από την Ανω Ματσούκα (1875-1958), που χρημάτισε αρχιερατικός επίσκοπος της Μητροπόλεως Ροδοπόλεως, Τραπεζούντας, Δράμας και Νικαίας Πειραιά. Υπήρξε αντιπρόσωπος των Ελλήνων του Πόντου στα διάφορα συνέδρια του Εξωτερικού. Οι Ματσουκαίοι διακρίνονταν για την αγάπη προς τη μάθηση, και την ασάλευτη χριστιανική τους πίστη. Κατά την Βυζαντινή περίοδο, η περιοχή αυτή ήταν το προπύργιο του Ελληνισμού της Ανατολής που υπερασπίστηκε με επιτυχία τις εισβολές των Οθωμανών. Στην περίοδο όμως της τουρκοκρατίας, οι Ματσουκαίοι υπέστησαν τρομερούς διωγμούς και βασανιστήρια, ενώ πολλοί αναγκάστηκαν να εξισλαμισθούν, διατηρώντας όμως κρυφά την Χριστιανική πίστη. Είναι το φαινόμενο του κρυπτοχριστιανισμού που χάρις σ΄αυτό, διατηρήθηκε η θρησκευτική οντότητα των κατοίκων αλλά και η εθνική τους συνείδηση, με τα ήθη, τα έθιμα και τις παραδόσεις. Σκηνές του βίου τους, συνιστούν πως οι αρχές τους διατηρήθηκαν αναλλοίωτες, πράγμα που καθρεφτίζεται μέσω των εθίμων και τελετών σε ιστορικούς σταθμούς της ανθρώπινης ζωής, όπως ο γάμος.
Ειδικά η τελετή του γάμου στη Ματσούκα, ήταν ένα γεγονός που ασκούσε την πιό ευεργετική ψυχολογική και κοινωνική επίδραση στη ζωή των κατοίκων της. Οι χαρμόσυνες εκδηλώσεις και ο πανηγυρικός τόνος που έδιναν σ΄αυτό, προοιμίαζε το αιώνιο σύμβολο της ζωής για το αισιόδοξο ξεκίνημα του ζευγαριού. Ομως, αυτά τα γαμήλια έθιμα, καταδεικνύουν παράλληλα και τις συνθήκες ανασφάλειας που υφίσταντο οι Πόντιοι από τον τουρκικό ζυγό. Γάμος στην εκκλησία επίσημα, δεν μπορούσε να γίνει, διότι υπήρχε ο κίνδυνος απαγωγής της νύφης από τον τοπικό αγά ή και δολοφονίας του γαμπρού την ώρα του μυστηρίου! Ετσι ο γάμος γινόταν στο σπίτι, τηρουμένων όμως όλων των εθίμων της πατριαρχικής αγροτικής οικογένειας που πίστευε στο "αυξάνεσθαι και πληθύνεσθαι..". Οι γνωριμίες γίνονταν μέσω της προξενήτρας, γιατί οι οικογένειες προστάτευαν ευλαβικά την τιμή του κοριτσιού. Μια χαρακτηριστική έκφραση γι΄αυτό το θέμα, είναι "τρία ειν΄τα κακά ς σον κόσμον...το τρίτο και τρανότερον η κόρ όνταν απεντροπίζ..." (τρία είναι τα κακά στον κόσμο. το τρίτο και χειρότερο, όταν το κορίτσι αποβάλλει την ντροπή). Γι΄αυτό κατά την περίοδο που μεσολαβούσε από το λογοδόσιμο έως τον γάμο, το ζευγάρι δεν βλεπόταν καθόλου. Οι αρραβώνες σπάνια διαλύονταν, αλλά ορισμένες φορές υπήρχαν και οι απαγωγές της νύφης, όπου ζητούνταν και η συνδρομή των τουρκικών αρχών για τον εντοπισμό των απαχθέντων. Ο κουμπάρος γινόταν ο νονός του πρώτου παιδιού του ζευγαριού για να συνεχίζεται η πνευματική συγγένεια, και ήταν το τιμώμενο πρόσωπο του γάμου, καθώς λάβαινε πρώτος το "λάλεμαν" (κάλεσμα). Κατά τη διάρκεια του μυστηρίου, ο κουμπάρος έπαιρνε την πετσέτα από τους παρανύφους και την ακουμπούσε σταυρωτά στους ώμους του γαμπρού σταυρώνοντάς τον τρίς φορές. Στην τρίτη φορά, έδενε με την πετσέτα του κεφάλι του γαμπρού. Αυτό είναι ένα πάρα πολύ παλιό ποντιακό έθιμο, για το οποίο δεν υπάρχει σαφής εξήγηση της σημασίας του.
Τη νύφη κατευόδωναν οι γυναίκες συγγενείς και κάποια τραγουδούσε "Σήμερον τ΄ηλικόρασον, δυο καρδόπα εσ /τ΄έναν αφήνει ση κυρού και τ΄άλλο παίρ΄και πάει.." ένα τραγούδι που μιλάει για τον χωρισμό της νύφης από το πατρικό της, συνοδευόμενο από τη λύρα.
Δύσκολη η ποντιακή γλώσσα, αλλά και πολύτιμη καθώς κανένα άλλο διαλεκτικό ιδίωμα δεν διασώζει από τον αρχαίο θησαυρό τόσα αρχαιοπρεπή στοιχεία, όσα η διάλεκτος του Πόντου που φτάνουν ως την Ομηρική και την εποχή του αποικισμού των Ιώνων. Που ίσως τελικά να μην βρήκαν το χρυσόμαλλο δέρας, γέννησαν όμως την ιστορία του ποντιακού ελληνισμού που...μάλλον αξίζει πολύ περισσότερα.