Περί δογμάτων εξωτερικής πολιτικής

Του Θεοδωρου Κουλουμπη*
Προσφάτως έχει ανοίξει μια σοβαρή συζήτηση σχετικά με το «δόγμα» της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής. Τίθεται, συνήθως από πανεπιστημιακούς, η ανάγκη ενός επαρκούς ορισμού της έννοιας «δόγμα». Προτείνονται, ως συγγενείς έννοιες, λέξεις όπως πλαίσιο, προσανατολισμός, στρατηγική και άλλες. Και αυτές οι λέξεις, με τη σειρά τους, απαιτούν πρόσθετους ορισμούς, οδηγώντας σε έναν φαύλο κύκλο αοριστολογίας.

Παρακάμπτοντας τους ορισμούς, θα αναφερθούμε εδώ σε τέσσερα γνωστά σχήματα γενικευμένων διακηρύξεων, τα οποία συνδέθηκαν με Αμερικανούς προέδρους όπως οι Μονρόε, Τρούμαν, Νίξον και Μπους (υιός).

Το δόγμα Μονρόε (1823) ουσιαστικά αποδεχόταν τις υπάρχουσες αποικίες ευρωπαϊκών κρατών στην αμερικανική ήπειρο, αλλά απαγόρευε την περαιτέρω ανάμειξη των Ευρωπαίων, ανακηρύσσοντας την όλη περιοχή ως σφαίρα επιρροής των Ηνωμένων Πολιτειών. Το δόγμα Τρούμαν (1947), που δέσποζε στη διαμόρφωση της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, προέκρινε την ανάσχεση (περικύκλωση) της Σοβιετικής Ενωσης και των δορυφόρων της με μια αλυσίδα στρατιωτικών συμμαχιών κατά μήκος της περιμέτρου του κομμουνιστικού μπλοκ. Το δόγμα Νίξον (1969), παρά την αμφισημία του, άνοιξε τον δρόμο για την αποχώρηση των αμερικανικών δυνάμεων από το Βιετνάμ και τον διαχωρισμό της Κίνας του Μάο από το σοβιετικό μπλοκ. Τέλος, το δόγμα Μπους (2001) ήταν προϊόν μιας αλληλουχίας αποφάσεων που πάρθηκαν μετά την επίθεση της Αλ Κάιντα στους δίδυμους πύργους της Νέας Υόρκης και στο Πεντάγωνο. Ο πόλεμος κατά της τρομοκρατίας, η προληπτική επίθεση για αλλαγή εχθρικών καθεστώτων στο Αφγανιστάν και το Ιράκ, οι μονομερείς αποφάσεις και οι συμμαχίες των προθύμων ήταν τα κύρια συστατικά του δόγματος Μπους.

Στην Ελλάδα, δεν μπορούμε να μιλήσουμε για επίσημα δόγματα ηγετικών προσωπικοτήτων του 20ού αιώνα. Στην ουσία, όμως, Ελληνες πολιτικοί έθεσαν (ή προσπάθησαν να θέσουν) σε εφαρμογή αφαιρετικά σχήματα όπως η Μεγάλη Ιδέα (Ελευθέριος Βενιζέλος), ο ελληνοτουρκικός συμβιβασμός μετά τη Μικρασιατική καταστροφή (Βενιζέλος και πάλι), ο από βορρά κίνδυνος του Ψυχρού Πολέμου (Κωνσταντίνος Καραμανλής), η ευρωπαϊκή ένταξη στο τέλος της δεκαετίας του 1970 (Καραμανλής και πάλι) και η αποτροπή της τουρκικής αναθεωρητικής πρόκλησης στο Αιγαίο και στην Κύπρο από το 1974 έως τις μέρες μας (Καραμανλής και Παπανδρέου, καθώς και το σύνολο των πρωθυπουργών που τους ακολούθησαν).

Αποτιμώντας τη νεότερη ιστορία, πετύχαμε τους στόχους μας κάθε φορά που κάναμε σωστή ανάγνωση των συσχετισμών δυνάμεων και ανάλογες επιλογές (εθνική επανάσταση, βαλκανικοί πόλεμοι, παγκόσμιοι πόλεμοι και ευρωπαϊκή ένταξη). Αποτύχαμε οικτρά όποτε διχαστήκαμε εσωτερικά και ταυτοχρόνως απομονωθήκαμε διεθνώς (π.χ. 1897, 1922 και 1974). Σε επόμενο άρθρο θα σταθούμε με κάποια λεπτομέρεια στο κόστος των λαϊκιστικών εξάρσεων που οδήγησαν σε άκαιρες και μαξιμαλιστικές στοχεύσεις στο Κυπριακό στη δεκαετία του 1950 και στο Μακεδονικό αμέσως μετά τη λήξη του Ψυχρού Πολέμου. Η κορυφαία στιγμή αφροσύνης ήλθε, βεβαίως, με την παρανοϊκή απόφαση του δικτάτορα Ιωαννίδη τον Ιούλιο του 1974, που στο όνομα του πατριωτισμού (Ενωση) ανέτρεψε τον Μακάριο και άνοιξε τον δρόμο της τουρκικής εισβολής στην Κύπρο.

Μετά το 1974, και παρά τις εκάστοτε ρητορικές εξάρσεις –ιδίως σε προεκλογικές περιόδους–, μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι δημιουργήθηκε μια δέσμη προτεραιοτήτων εξωτερικής πολιτικής, που εξασφάλισε και εξασφαλίζει τη συναίνεση/ανοχή του μεγαλύτερου τμήματος των πολιτικών μας δυνάμεων. Πολιτικά, η Ελλάδα σταδιακά εδραίωσε τους δημοκρατικούς της θεσμούς. Οικονομικά (παρά την τεράστια κρίση που μας μαστίζει σήμερα), αφήσαμε πίσω μας την ταμπέλα του υπανάπτυκτου και περάσαμε στις τάξεις των ανεπτυγμένων κρατών. Κοινωνικά, οι μεγάλοι διχασμοί και οι συγκρούσεις του 20ού αιώνα γεφυρώθηκαν. Και στις εξωτερικές μας σχέσεις, ξεφύγαμε από την εξάρτηση της εκάστοτε μεγάλης δύναμης που ελέγχει τη Μεσόγειο και περάσαμε στην αλληλεξάρτηση που συνεπάγεται η συμμετοχή μας στην Ευρωπαϊκή Ενωση και ιδιαιτέρως στη Ζώνη του Ευρώ. Τραγικό θα ήταν αν εισακούονταν φωνές μέσα και έξω από την Ελλάδα που συμβουλεύουν να γυρίσουμε στη δραχμή και, εντίμως, να πτωχεύσουμε.

Οι παραδοσιακές μας προτεραιότητες επικεντρώνονται στα εθνικά θέματα. Κορυφαία είναι η τουρκική πρόκληση και συνεπάγεται τη διατήρηση επαρκών αμυντικών δυνάμεων για την πειστική λειτουργία της αποτρεπτικής μας στρατηγικής. Σωστά, όμως, τα τελευταία έντεκα χρόνια έχουμε ανοίξει την προοπτική ενός ιστορικού συμβιβασμού, υποστηρίζοντας, με αυστηρούς όρους, την ένταξη της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ενωση. Μια συμφωνία, για παράδειγμα, αμοιβαίας και ισόρροπης μείωσης επιθετικών όπλων στο Αιγαίο και στη Θράκη θα επιτρέψει και στις δύο χώρες να επικεντρωθούν στους αναπτυξιακούς τους στόχους. Στην περίπτωση των Βαλκανίων, η προοπτική είναι ακόμη καλύτερη. Η ένταξη της Βουλγαρίας στην Ε.Ε. έχει οριστικά απομακρύνει τον εφιάλτη ενός διμέτωπου πολέμου βορείως και ανατολικά των συνόρων μας. Σωστά επίσης στηρίζουμε την ένταξη του συνόλου των δυτικών Βαλκανίων στους ευρωατλαντικούς θεσμούς. Στο θέμα της ΠΓΔΜ, η ελληνική κόκκινη γραμμή ενός σύνθετου ονόματος για όλες τις χρήσεις είναι άκρως συμβιβαστική, με την καλή έννοια της λέξης, και αναμένει την ανάλογη συμπεριφορά των γειτόνων μας.

Η κορυφαία πρόκληση για τους διαμορφωτές του νέου ελληνικού δόγματος εξωτερικής πολιτικής θα είναι να προετοιμάσουν το έδαφος για την ειρηνική επίλυση των εθνικών μας θεμάτων και, κυρίως, να σκιαγραφήσουν το μελλοντικό μας προφίλ, που θα μας μεταμορφώνει από διαδίκους σε διαμεσολαβητές σε ένα ρευστό και παγκοσμιοποιημένο διεθνές περιβάλλον.

* Ο καθηγητής Θεόδωρος Κουλουμπής είναι αντιπρόεδρος του ΕΛΙΑΜΕΠ.
http://news.kathimerini.gr