«Λίγη ακόμα υπομονή και όλα θα τελειώσουν άσχημα»

«Θα προχωρήσουμε μέχρι την πλήρη εξάλειψη του χρήματος. Οι μισθοί θα πληρώνονται σε αγαθά. Μετακίνηση, στέγαση και ηλεκτρικό ρεύμα θα προσφέρονται σε όλους δωρεάν».

ΓΚΡΙΓΚΟΡΙ ΖΙΝΟΒΙΕΦ

(Οκτώβριος 1920)

Ο τίτλος είναι απόφθεγμα του Κάτουλλου, ποιητή που έζησε στη Ρώμη την εποχή του Ιούλιου Καίσαρα και πέθανε στα τριάντα του, επαληθεύοντας τραγικά αυτή τη ρήση. Στη γλώσσα του Κάτουλλου διατυπώθηκε και η φράση που χαράχθηκε σε μνημεία της Γερμανίας μετά τον πόλεμο του 1914-18: «Invictis Victi Victuri» – στους αήττητους από ηττημένους που νικούν. Κάτι, δηλαδή, σαν το: «οι νίκες μας βρίσκονται εντός της ήττας», που ισχυρίστηκε σε συνέντευξη και ο κ. Κ. Ζουράρις, υπερασπιζόμενος τις πρώτες υποχωρήσεις της κυβέρνησης.

Δεν ξέρω εάν φτάνει κάποιος στη σοφία με το να αναγνωρίζει τις ήττες του. Με το να τις καλλωπίζει σε επικείμενες νίκες όμως, μάλλον ασκείται στη σοφιστεία. Για να μετατρέψει σε θρίαμβο του 1940 την ήττα του 1918, η Γερμανία γέννησε το πιο απάνθρωπο καθεστώς στην ιστορία, προκάλεσε ένα παγκόσμιο μακελειό και συνετρίβη. Ολα ξεκίνησαν όταν άρχισε να ενδίδει σε μια ναρκισσιστική ανάγνωση της πραγματικότητας: είμαστε η δυναμικότερη φυλή, άρα αυτή που δικαιούται να κυβερνά τον κόσμο, νικηθήκαμε το ’18 επειδή μας πρόδωσαν από μέσα, κι αν τώρα επιτιθέμεθα ευθύνονται κάποιοι που συνωμοτούν εναντίον μας ή άλλοι που μένουν ανυποχώρητοι στις δίκαιες διεκδικήσεις μας, τις οποίες υποστηρίζει σύμπας ο λαός μας.

Φυσικά, η ήττα της Γερμανίας το 1918 και οι κλιμακούμενες θηριωδίες της μετά το 1933 καμία σχέση δεν έχουν με τη σημερινή Ελλάδα. Η καθημερινότητά μας, ωστόσο, είναι γεμάτη από ναρκισσισμό, ιδέες υπερβασίας, απόδοση ευθυνών μας σε άλλους, καταγγελίες για εκ των ένδον προδοσίες και φιλοκυβερνητικές διαδηλώσεις (έστω κι αν τις καλεί μια ευγλωττία σαν του κ. Σ. Λεουτσάκου λ.χ., η οποία απέχει πολύ από εκείνη που ξεσήκωνε τους Γερμανούς του 1930). Ανεξαρτήτως ιστορικού πλαισίου, φαίνεται ότι συνθήκες γενικευμένης ανεργίας και ανέχειας προκαλούν λίγο πολύ παρεμφερείς αντιδράσεις. Διαθέτουμε, άλλωστε, χιτλερίσκους στη δεξιά άκρη του πολιτικού φάσματος, οπαδούς του Καρλ Λίμπκνεχτ ή της Ρόζας Λούξεμπουργκ στο κυβερνητικό κόμμα και πρωθυπουργό που παραπέμπει στο «Τι να κάνουμε» χωρίς να αναφέρει τον Λένιν (ίσως επειδή τον είχε επικρίνει έντονα η Λούξεμπουργκ).

«Εχουμε τον λαό μαζί μας και μόνο κάποια οργανωμένα συμφέροντα μας εναντιώνονται» δεν είναι επιχείρημα. Είναι προοίμιο ολοκληρωτισμού. Δημοκρατία δεν σημαίνει ακύρωση ή καταδυνάστευση της μειοψηφίας από την πλειοψηφία, σημαίνει σεβασμό των μειοψηφιών. Κυρίως, σημαίνει οξύνοια και μεγαθυμία στο να αντιλαμβάνεσαι πότε και οι αντίπαλοι έχουν δίκιο, όχι εγρήγορση και ετοιμότητα για συνεχείς διαδηλώσεις ενάντια σε εχθρούς. Το: «ο λαός ψήφισε το πρόγραμμά μας, άρα οι δανειστές πρέπει να το αποδεχτούν», ισοδυναμεί με το: ο λαός ψήφισε να συνορεύουμε εμείς με τη Γαλλία, άρα η Ισπανία πρέπει να μετακομίσει και να έχει αυτή τους Τούρκους στα σύνορά της.

«Le ridicule ne tue pas», η γελοιοποίηση δεν σκοτώνει, λένε οι Γάλλοι, αλλά υπάρχουν και όρια. Η ασυναρτησία που γίνεται γελοιοποίηση μπορεί να καταλήξει στο χάος. Κι εκεί πράγματι παραμονεύουν θάνατοι. Συσσωρεύτηκε πολλή δυστυχία, για να αντιμετωπίζεται με εφηβικές ονειροπολήσεις, παιδικές λογικές και νηπιώδη πείσματα. «Ο κομμουνισμός είναι η νιότη του κόσμου» υποστηρίζει το ηρωικό σύνθημα, μα δεν εννοεί μια κοινωνία βρεφικό σταθμό. Ο καπιταλισμός προσφέρει άφθονο παλιμπαιδισμό, με συνθήκες αποβλακωτικής, καταναλωτικής ευδαιμονίας. Μόνο η μέγιστη πνευματική καλλιέργεια και αυτογνωσία τού αντιτάσσονται. Κι αυτό δεν το επιτυγχάνει κάποιος που θεωρεί «ρετσινιά» την αριστεία ή καθιερώνει την κλήρωση για την εισαγωγή σε πρότυπα σχολεία και, σύντομα ίσως, την κλήρωση για απονομή υποτροφιών.

Οι μισοί καθηγητές πανεπιστημίου από όσους γνωρίζω προβληματίζονται για το μέσω ποιων τακτικών θα θριαμβεύσει ο κομμουνισμός. Οι μισοί κυβερνητικοί βουλευτές, επίσης, εξανίσταντο προεκλογικά για το ότι εκείνοι, ως αριστεροί, πρέπει να φροντίσουν τη βελτίωση του αστικού κράτους (το «κτηματολόγιο» έφερνε ως κατ’ εξοχήν παράδειγμα ο κ. Παπαδημούλης), πριν καταφέρουν να προχωρήσουν στην οικοδόμηση του σοσιαλισμού. Οι άλλοι μισοί, βέβαια, προσκαλούσαν το ΚΚΕ και την ΑΝΤΑΡΣΥΑ σε συστράτευση, ώστε να «πάρουν τα όνειρα εκδίκηση» για την ήττα του 1949 στον εμφύλιο.

Κι αυτό ακριβώς είναι που μας οδηγεί στην καταστροφή: η προσπάθεια να αντιμετωπιστεί η ανθρωπιστική κρίση στο πλαίσιο μιας κοινωνίας καπιταλιστικών ανταγωνισμών, ταυτόχρονα με την έφοδο στον ουρανό και την επίτευξη ιδεώδους κομμουνιστικής ισότητας. Ανάπτυξη ακμαίας αστικής τάξης, ταυτόχρονα με την κατάργησή της. Κάτι όπως στην αντιπαράθεση μενσεβίκων-μπολσεβίκων μετά την παραίτηση του τσάρου, μεταξύ Φεβρουαρίου και Οκτωβρίου 1917. Δεν ζούμε στην Πετρούπολη του 1917 ασφαλώς, όπως δεν ζούμε στη Βαϊμάρη του 1933. Αλλά το πώς θα λήξει η παρατεταμένη αγωνία της κρίσης δεν προοιωνίζεται πολύ όμορφο, όση υπομονή κι αν κάνουμε.

* Ο κ. Πέτρος Μαρτινίδης είναι ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ.

kathimerini

Το επερχόμενο αδιέξοδο

Προσπαθώντας να χαρακτηρίσει κανείς το ύφος και το περιεχόμενο της διακυβέρνησης της χώρας στο μικρό αλλά πυκνό διάστημα από τις εκλογές του Ιανουαρίου έως σήμερα, μπορεί να διακρίνει τέσσερα βασικά στοιχεία. 

Το πρώτο είναι η ένδεια έργου, αποτέλεσμα ανεπαρκούς προετοιμασίας και ερασιτεχνισμού. Αυτή συνυπάρχει με μια ασυγκράτητη και συχνά αντιφατική και αυτοαναιρούμενη δημόσια φλυαρία. 

Το δεύτερο στοιχείο είναι η συνολική υποχώρηση σε όλα τα βασικά αιτήματα που είχε εγείρει ο ΣΥΡΙΖΑ ως αντιπολίτευση σε σχέση με το θέμα του δανεισμού της χώρας, από την κατάργηση του Μνημονίου και της τρόικας ώς το «κούρεμα» του χρέους. Οχι μόνο δεν πέτυχε κάτι θετικό έως τώρα, αλλά έθεσε τη χώρα σε μια επικίνδυνη τροχιά, τόσο σε σχέση με την κατάσταση της πραγματικής οικονομίας που εμφανίζει συμπτώματα κατάρρευσης όσο και ως προς το διαπραγματευτικό κεφάλαιο της Ελλάδας που έχει υποστεί τεράστια φθορά. 

Το τρίτο στοιχείο είναι η εκφορά ενός επιθετικού και συναισθηματικού εθνικιστικού λόγου με έντονο πολωτικό χαρακτήρα, που χρησιμοποιείται για να καλύψει τις διάφορες υποχωρήσεις και άστοχες ενέργειες της κυβέρνησης. 

Το τέταρτο, τέλος, στοιχείο είναι η ανησυχητική ροπή προς διακηρύξεις (και ενδεχομένως πράξεις) σε τομείς δίχως δημοσιονομικό περιεχόμενο που χαρακτηρίζονται από μια λογική έντονου και ισοπεδωτικού λαϊκισμού (π.χ. πρότυπα σχολεία, αριστεία κ.λπ.).

Ολα αυτά είναι γνωστά. Εδώ προκύπτει όμως ένα διπλό ερώτημα. Πώς συνδυάζονται μεταξύ τους αυτά τα τέσσερα στοιχεία και πού μπορούν να οδηγήσουν στο άμεσο μέλλον;

Το κεντρικό χαρακτηριστικό αυτού του τετραπλού πακέτου είναι η κυριαρχία της επικοινωνίας πάνω στην ουσία. Ισως δεν πρέπει να εκπλήσσει κάτι τέτοιο, αφού εκεί βρισκόταν πάντοτε η ισχύς της ελληνικής Αριστεράς, αλλά και των ανθρώπων που κυριαρχούν στο εσωτερικό της, δηλαδή των πανεπιστημιακών: πολλή κουβέντα, ελάχιστη ουσία. Οσοι είχαν έστω και ελάχιστη επαφή στη ζωή τους με τον λεγόμενο φοιτητικό συνδικαλισμό εύκολα αναγνωρίζουν στη σημερινή κυβέρνηση το ύφος και τα χαρακτηριστικά του φαινομένου αυτού.

Μέχρι τώρα, η επικοινωνιακή αυτή τακτική ωφέλησε την κυβέρνηση. Η προσπάθεια να επιτευχθεί μια καλύτερη συμφωνία με τους δανειστές ήταν ορθή (άσχετα με το πώς υλοποιήθηκε) και ως τέτοια είχε θετική αποδοχή, ενώ η εθνική υπερηφάνεια είναι ένα στοιχείο της ελληνικής ιδιοσυγκρασίας που κινητοποιείται με ιδιαίτερη ευκολία. Επιπλέον, δεν πρέπει να παραβλέπουμε πως τα ποσοστά αποδοχής μιας καινούργιας και άφθαρτης κυβέρνησης είναι πάντοτε υψηλά. Τέλος, τα αποτελέσματα της διάλυσης της οικονομίας δεν έχουν φανεί ακόμη για τους περισσότερους, ενώ αρκετοί είναι εκείνοι που βλέπουν μόνο τη θετική πλευρά της άτυπης στάσης πληρωμών φόρων και δανειακών δόσεων, χωρίς να αντιλαμβάνονται τις καταστροφικές τους συνέπειες που θα έρθουν σε λίγο.

Το πρόβλημα όμως με την επικοινωνιακή πολιτική είναι πως πολύ σύντομα φθάνει στα όριά της καθώς η κυβέρνηση δεν δείχνει ικανή να αντιμετωπίσει το πρόβλημα ρευστότητας που έχει, ούτε εσωτερικά αλλά ούτε και εξωτερικά (προχωρώντας δηλαδή σε κάποιες μεταρρυθμίσεις που θα αποδέσμευαν ένα κομμάτι της περίφημης τελευταίας δόσης του Μνημονίου). 

Εκείνο που είναι εντελώς τραγικό είναι πως για το αδιέξοδο αυτό ευθυνόμαστε αποκλειστικά εμείς. Βυθιζόμαστε, την ίδια στιγμή που μια μοναδική συγκυρία (το χαμηλό ευρώ, τα χαμηλά επιτόκια, το φτηνό πετρέλαιο, η ποσοτική χαλάρωση της ΕΚΤ και το πακέτο Γιουνκέρ) δημιουργεί μια μοναδική προοπτική ανάκαμψης των ευρωπαϊκών οικονομιών. Είναι ήδη εξόφθαλμη η απόσταση ανάμεσα στην Ελλάδα από τη μια και την Πορτογαλία και την Κύπρο από την άλλη, και κάθε μέρα που περνάει αυξάνεται. Για να χρησιμοποιήσω έναν τεχνικό όρο, το «κόστος ευκαιρίας» των πρόωρων εκλογών και της κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ υπήρξε τεράστιο, ενδεχομένως ιστορικής σημασίας, για τη χώρα.

Με δεδομένη την κατάρρευση των οικονομικών δεικτών και αυξημένο το ενδεχόμενο η κυβέρνηση να μην μπορέσει να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις της, είναι πολύ πιθανό πως βαδίζουμε προς κάποιου είδους «ατύχημα». Το τι ακριβώς μορφή θα πάρει αυτό παραμένει ακόμη άγνωστο. Μπορώ πάντως να υποθέσω τέσσερις πιθανές εξελίξεις ως προς τις πολιτικές συνέπειες του επερχόμενου οικονομικού αδιεξόδου.

Η πρώτη είναι μια άμεση και ριζική στροφή του Αλέξη Τσίπρα προς την Ευρώπη και την αγορά. Δύσκολο να γίνει και εξίσου δύσκολο να υλοποιηθεί.

 Η δεύτερη πιθανότητα είναι πως η κυβέρνηση θα κατορθώσει να επιβιώσει όπως όπως ώς τον Ιούνιο, με τη βοήθεια κυρίως των δυνάμεων εκείνων της Ευρώπης που θέλουν να σώσουν τα πράγματα και να μας κρατήσουν μέσα στο ευρώ. Με τη μείωση των εξωτερικών μας οικονομικών υποχρεώσεων και τη σχετική άρση της δηλητηριώδους αβεβαιότητας που θα ακολουθήσουν, το οικονομικό τέλμα που θα επέλθει θα μοιάζει, αρχικά τουλάχιστον, με σωτηρία. Και αυτή η εξέλιξη είναι μάλλον απίθανη αν αληθεύουν τα όσα λέγονται για την υπάρχουσα ρευστότητα.

 Η τρίτη εκδοχή είναι η πτώση της κυβέρνησης και η αντικατάστασή της από ένα ευρύτερο πολυκομματικό σχήμα που θα κληθεί να σώσει τη χώρα κυριολεκτικά στο παρά πέντε. Η τελευταία εκδοχή είναι βέβαια η κατάρρευση και όλα όσα θα την ακολουθήσουν, με πραγματικό κίνδυνο τότε και για τη δημοκρατική νομιμότητα.

* Ο κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Yale.

kathimerini