Προς μια ευρύτερη αλλαγή υποδείγματος

Η φράση «κρίσιμη περίοδος» χρησιμοποιείται με περίεργη ευκολία στη χώρα μας, κυρίως σε σχέση με το Κυπριακό. Αυτή τη φορά, όμως, η σοβαρότητα και ο συνδυασμός των προβλημάτων και διλημμάτων που αντιμετωπίζουμε καθιστούν την περίοδο αυτή πραγματικά κρίσιμη, καθώς η ανάγκη για ευρύτερες και βαθιές αλλαγές αποτελεί στρατηγικό μονόδρομο. Το άρθρο αυτό επικεντρώνεται σε τέσσερα από αυτά τα ζητήματα: Το Κυπριακό, την οικονομία, θέματα ασφάλειας και το ευρύτερο αξιακό σύστημα.

Το Κυπριακό
Για περισσότερο από τρεις δεκαετίες η επικρατούσα θέση είναι ότι το Κυπριακό θα επιλυθεί στο πλαίσιο της διζωνικής δικοινοτικής ομοσπονδίας. Μέσα από επανειλημμένους γύρους συνομιλιών αυτό δεν κατέστη δυνατό παρά την ισχυρή στήριξη της διεθνούς κοινότητας. Μία τέτοια λύση δεν φαίνεται να υλοποιείται ούτε με την παρουσία δύο παλαιών συντρόφων ως ηγετών των δύο κοινοτήτων, του Προέδρου Χριστόφια και του Τουρκοκύπριου ηγέτη Μεχμέτ Αλί Ταλάτ (ο οποίος, σύμφωνα με τις δημοσκοπήσεις, δεν θα είναι ο νικητής στις επικείμενες εκλογές στην «ΤΔΒΚ» στις 18 Απριλίου).

Με αυτά τα δεδομένα, επιβάλλεται μια ευρύτερη επαναξιολόγηση της κατάστασης. Όντως, μια λύση που προωθεί την πραγματική ενότητα κράτους, κοινωνίας και οικονομίας θα μπορούσε να επιφέρει ριζοσπαστικές αλλαγές και μια νέα εποχή. Όμως, λύσεις που βασίζονται στη συναινετική δημοκρατία (consociational democracy) και σε εθνοκοινοτικούς πυλώνες - όπως η λύση που επιδιώκεται - συχνά συνοδεύονται με εντάσεις και σπάνια είναι βιώσιμες. Τα δεδομένα στην περίπτωση της Κύπρου καθιστούν την επιτυχία ενός τέτοιου μοντέλου πολύ δύσκολη εάν όχι ανέφικτη: μία λύση του Κυπριακού βασισμένη στο μοντέλο της Βοσνίας θα δημιουργούσε περισσότερα προβλήματα απ’ αυτά που θα επέλυε.

Στην πραγματικότητα, η ουσιαστική επιλογή είναι μεταξύ ενός ενοποιητικού ομοσπονδιακού μοντέλου (integrationalist federal model) ή λύσης δύο κρατών. Εάν η Τουρκία αναγνωρίσει το δικαίωμα ύπαρξης της Κυπριακής Δημοκρατίας, αποσύρει τα κατοχικά στρατεύματα και επιλύσει το πρόβλημα των εποίκων, τότε το ενοποιητικό ομοσπονδιακό μοντέλο έχει αρκετές πιθανότητες επιτυχίας.

Η οικονομία
Δεύτερον, η οικονομία: Για χρόνια επιστεύετο ότι η κυπριακή οικονομία είναι αρκετά ισχυρή για να αντιμετωπίσει εγχώριες καθώς και διεθνείς κρίσεις. Αλλά η πραγματικότητα είναι ότι το μοντέλο που οδήγησε σε αυτό που περιγράφεται ως «οικονομικό θαύμα», έχει προ πολλού παρέλθει και είναι εκτός πλαισίου. Και ανεξάρτητα από τη διεθνή οικονομική κρίση, τα θεμέλια της οικονομίας είναι προβληματικά - ο υπέρογκος ευρύτερος δημόσιος τομέας, τα διαρθρωτικά προβλήματα στην αγορά εργασίας όπως αναντιστοιχία μεταξύ προσφοράς και ζήτησης, η χαμηλή παραγωγικότητα και ανταγωνιστικότητα σε αρκετούς τομείς συμπεριλαμβανομένου του τουρισμού, καθώς και οι ισχυρές συντεχνίες στους προνομιούχους τομείς συχνά με μη ρεαλιστικές προσδοκίες. Τα προβλήματα δεν μπορούν να επιλυθούν χωρίς ριζικές αλλαγές. Απαιτούνται δραστικές μεταρρυθμίσεις. Το ερώτημα που εγείρεται είναι σε ποιο βαθμό ο πραγματισμός θα υπερισχύσει της ιδεολογίας και των υφιστάμενων πρακτικών. Το θετικό είναι ότι αυτά τα θέματα έχουν εγερθεί και είναι υπό συζήτηση. Υπάρχει επίσης η κοινή πεποίθηση ότι η Κύπρος πρέπει να ενεργήσει με τρόπο που να αποφύγει τη μοίρα της Ελλάδας. Παρά ταύτα, μέχρι σήμερα δεν υπήρξε καμία ουσιαστική κίνηση για νέους μοχλούς και τομείς ανάπτυξης.

Η ασφάλεια
Τρίτο η ασφάλεια: για χρόνια ο στόχος μιας αποστρατικοποιημένης και αδέσμευτης Κύπρου αντιμετωπιζόταν ως «ιερή αγελάδα»। Αυτή η ιδέα συντηρήθηκε παρά την παρουσία 40.000 κατοχικών τουρκικών στρατευμάτων, των βρετανικών Βάσεων και μίας σχετικά μικρής κυπριακής εθνοφρουράς. Όμως, πώς μπορεί να υπάρξει μία αποστρατικοποιημένη και αδέσμευτη Κύπρος; - Η Κύπρος βρίσκεται στην καρδιά της Ανατολικής Μεσογείου - μιας περιοχής με υψηλή γεωστρατηγική και γεωοικονομική σημασία. Αναπόφευκτα η Κύπρος θα πρέπει να ενταχθεί σε ένα σύστημα συλλογικής ασφάλειας. Το αναχρονιστικό σύστημα των εγγυητριών δυνάμεων - της Ελλάδας, της Τουρκίας και της Βρετανίας - δεν παρείχε ασφάλεια στο νησί. Αντίθετα υπήρξε μέρος του προβλήματος. Μετά την καταστροφή του 1974 υπήρξε μια αντιδυτική κατακραυγή που μέχρι και σήμερα έχει αποτρέψει την Κύπρο, χώρα μέλος της Ε.Ε., να αξιολογήσει σοβαρές επιλογές σε θέματα ασφάλειας. Οι Ελληνοκύπριοι ένιωθαν ότι το ΝΑΤΟ είχε ευθύνη για την καταστροφή και ότι η Δύση στην ουσία ανέχθηκε την τουρκική εισβολή και κατοχή του βόρειου τμήματος της Κύπρου. Ενώ οι αντιλήψεις για το τι συνέβη το 1974 δεν έχουν αλλάξει, με την ενταξιακή πορεία, την ένταξη στην Ε.Ε. και μεταγενέστερα με την υιοθέτηση του ευρώ, οι επιδιώξεις για το μέλλον έχουν μεταβληθεί. Η σιωπηλή πλειοψηφία επιθυμεί να δει την Κύπρο ως μέλος ενός δυτικού οργανισμού ασφαλείας. Παρομοίως, αρκετοί Ελληνοκύπριοι νιώθουν τελικά ότι ο στόχος μίας ενωμένης Κύπρου μπορεί να επιτευχθεί στο πλαίσιο της Ε.Ε. και των δυτικών θεσμών/δομών. Επίσης, ένας μη ευκαταφρόνητος αριθμός Τουρκοκυπρίων θα ήταν διατεθειμένος να ακολουθήσει μια τέτοια επιλογή.


Αξιακό σύστημα
Αυτό μας φέρνει στο τέταρτο θέμα: Διαχρονικά ο δημόσιος βίος της Κύπρου περιείχε αρκετούς μύθους, οι οποίοι εκλαμβάνονταν και ως θεμελιώδεις πυλώνες του συστήματος. Όλες οι χώρες έχουν τη δική τους «αφηγηματική επεξήγηση», που αναπόφευκτα περιέχει κάποιους μύθους είτε αυτοί αφορούν την ερμηνεία της επιτυχίας, την αξία της παιδείας, τους εθνικούς προσανατολισμούς ή ακόμα και την έννοια της ευτυχίας. Στην περίπτωση της Κύπρου όμως, όχι μόνο δεν γίνεται κατανοητή η έννοια της «αφηγηματικής επεξήγησης» αλλά και αρκετοί μύθοι έχουν υψηλό κόστος γιατί δεν ενθαρρύνουν την προσπάθεια για το συλλογικό καλό. Γι’ αυτό είναι σημαντικό να αντιμετωπίσουμε το Κυπριακό, την οικονομία και τις προκλήσεις ασφάλειας με νέα προσέγγιση. Σε αρκετά θέματα οι πεποιθήσεις και το ένστικτο του λαού βρίσκονται πιο μπροστά από τους πολιτικούς. Τελικά ήρθε απρόσκλητη η κρίσιμη ώρα για μια βαθύτερη αξιολόγηση και αλλαγή των υποδειγμάτων, ώστε να προχωρήσει η Κύπρος προς τα εμπρός.

ΑΝΔΡΕΑ ΘΕΟΦΑΝΟΥΣ
Καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας στο Πανεπιστήμιο
Λευκωσίας και Διευθυντής του Κυπριακού
Κέντρου Ευρωπαϊκών και Διεθνών Υποθέσεων
ΣΗΜΕΡΙΝΗ